وزیر امور خارجه کشورمان در نخستین مقصد از تور منطقه‌ای خود به حوزه قفقاز دو روز گذشته با مقامات جمهوری آذربایجان دیدار و درباره موضوعات مورد نظر دوجانبه بحث و تبادل نظر داشت. قرار است محمدجواد ظریف در ادامه به روسیه، ارمنستان، گرجستان و احتمالاً ترکیه سفر کند. سفر ظریف به کشورهای مذکور در شرایطی است که در چند ماه گذشته منطقه قفقاز جنگی سنگین را با تغییرات ژئوپلتیکی قابل ملاحظه پشت سر گذاشت و اکنون اهداف سفر وزیرخارجه کشورمان یکی از مباحثی است که از سوی تحلیلگران مورد توجه قرار گرفته است.

واقعیت آن است که پس از کش و قوس ۳۰ ساله، جنگ ۴۴روزه میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در قفقاز اتفاق افتاد و این منطقه را تحت تأثیر قرار داد. یکی از پیامدهای اصلی این نبرد الحاق دوباره قسمت بزرگی از بخش‌های سرزمین جمهوری آذربایجان به خاک این کشور بود که تا پیش از این در اختیار ارمنستان قرار داشت. جنگ قره‌باغ با وجود آنکه به توافق صلح انجامید، اما چالش میان باکو و ایروان را ریشه‌کن نکرده و اختلاف‌ها همچنان موجود است. حضور نیروهای حافظ صلح روسیه هم در این منطقه برای پنج سال پیش‌بینی شده و آینده منطقه همچنان در هاله ابهام قرار دارد. با وجود این، تحولات جدید و امضای آتش بس گره‌هایی را از اوضاع آشفته منطقه باز کرده است. حال این سؤال مطرح است که روسیه در کنار ترکیه که همیشه مشتاق افزایش حضور نظامی در جمهوری آذربایجان است چه رویکردی خواهد داشت؟ مسلماً ما دوست نداریم منطقه عرصه حضور نظامی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی باشد. پس جمهوری اسلامی ایران هم به عنوان کشوری که با جمهوری آذربایجان و ارمنستان هم‌مرز است، ضرورت بازبینی در مناسبات با توجه به رخدادهای جدید را احساس کرده و نخستین هدف سفر ظریف هم بر این اساس قابل تعریف است.

از سویی همه ما به اهمیت شبکه‌های ارتباطی در میزان پیشرفت یک کشور در دنیای امروز واقف هستیم. مهم‌ترین اتفاقی که در دو هفته اخیر و پس از دیدار رهبران  روسیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان روی داد و در سفر ظریف هم به آن تأکید دوباره‌ای خواهد شد، راه‌اندازی دوباره شبکه راه‌های شوروی سابق است. در توافق صورت‌گرفته میان مسکو، باکو و ایروان قرار است خط آهن شوروی سابق که هم اکنون در کنار رود ارس موجود و بدون استفاده مانده احیا و بازسازی شود. این راه‌آهن، جلفای ایران را به نخجوان جمهوری آذربایجان و از آنجا به باکو و سپس دو شاخه آن یکی به سمت تفلیس گرجستان و دیگری هم به سمت روسیه می‌رفت. در توافق صورت‌گرفته قرار است در مرحله بعد «ایغدیر» ترکیه هم به این مسیر متصل شود. این بازی برد - برد برای همه طرف‌های منطقه‌ای خواهد بود.

موضوع سوم که در سفر ظریف به قفقاز مورد نظر خواهد بود، توسعه ارتباطات اقتصادی با کشورهای این حوزه جغرافیایی است. در جهان امروز وقتی بخواهند کشوری را تحریم کنند، این اقدام را از حلقه ابتدایی یعنی کشورهای همسایه آغاز می‌کنند. در سوی مقابل بهترین راه برون‌رفت و شکست حصار اقتصادی طبیعتاً افزایش همکاری‌های اقتصادی با همسایگان است. اکنون مناطق وسیعی از خاک جمهوری آذربایجان آزاد شده و باکو خواهان بازسازی سریع این مناطق است. ما نزدیک‌ترین کشور به این منطقه هستیم، هزینه حمل و نقل ما پایین است، جنس ایرانی از کیفیت خوبی برخوردار است، کارگر و مهندس ما کارنامه خوبی دارند و این می‌تواند فرصت خوبی برای حضور ایران در این منطقه فراهم آورد. از سوی دیگر ارمنستان هم به واسطه اختلاف‌هایی که با ترکیه داشت واردات کالا از این کشور را به مدت ۶ ماه ممنوع اعلام کرد و خواستار جایگزینی بازارهای دیگر از جمله جمهوری اسلامی به‌جای واردات از ترکیه شد. پس ظریف در این تور منطقه‌ای مأموریت اقتصادی سنگینی در کنار مأموریت سیاسی خود خواهد داشت.

در نهایت اینکه در سال‌های گذشته با توجه به تمرکزی که شاید حوزه سیاست خارجی به اجبار بر جهان عرب داشت، به نظر می‌رسد از دیگر حوزه‌های پیرامونی خود و از جمله قفقاز غفلت کرده‌ایم. ما در جنگ قره‌باغ و در حضور بازیگران خارجی دیگر نقش کمرنگی داشتیم. اگر سفر دقیقه نودی و روزهای آخر جنگ آقای عراقچی به کشورهای این حوزه نبود، می‌توانستیم بگوییم که عملاً ما غایب این میدان بودیم، پس سفر ظریف اعلام حضور دوباره و تثبیت موقعیت ما در قفقاز تلقی می‌شود. حضور نیافتن ما سبب شد که در سال‌های گذشته دیگرانی و از جمله رژیم صهیونیستی طمع حضور در این منطقه پیدا کنند، پس نباید اجازه دهیم این فضا خالی بماند. تهران باید در دیپلماسی قفقازی و حتی آسیای مرکزی بازنگری و به آن‌ها سرعت و اهمیت بیشتری بدهد؛ اقدامی که سفر ظریف می‌تواند مقدمه‌ای بر این موضوع تلقی شود.