حجت الاسلام والمسلمین احمد شرفخانی رئیس اداره امور خیریه سازمان اوقاف کشور به مناسبت دهه فجر و سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی به تبیین سبقه تاریخی وقف و اوقاف در کشور پرداخت و در توضیح معنا و مفهوم وقف گفت: وقف یکی از احکام الهی و سنت‌های حسنه اهل بیت علیهم السلام و به مفهوم فقهی "تحبیس الاصل و تسییل المنفعة" است، یعنی به تعبیری باید اصل مال و ملک بماند و منافع آن براساس نیت واقف هزینه شود. وقف قبل از اسلام هم در بین ادیان مختلف وجود داشته، زیرا با فطرت انسانی سازگاری دارد و به بیان دیگر همان احسان، خیرات، صدقه، نیکویی و نیکوکاری است، اما به گونه ای که مانا و ماندگار باشد. وقف هم کارکاردهای مذهبی دارد و هم کارکردهای اجتماعی، علمی، اقتصادی و....، به گونه ای که متناسب با نیاز از ظرفیت وقف مورد استفاده قرار می گیرد.

حجت الاسلام شرفخانی افزود: در قرآن کریم واژه‌ای را به نام وقف نداریم، اما هر چیزی که در ساختار احسان، نیکی و بٍر باشد، همان ساختار وقف است؛ در واقع همان چیزی که می فرماید: «المال والبنون زینة حیاة الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر عملا» یعنی این باقیات الصالحات، همان وقف است، یا جای دیگر می فرماید: «ماعندکم ینفد و ما عندالله باق» وقف چیزی است که در اختیار خداوند قرار می‌گیرد و ما اگر آنچه از اموال از نزد خداوند امانت داریم را به خدا بازگردانیم اموال فانی ما به یک چیز ابدی تبدیل می‌شود.

دوره صفویه و جمهوری اسلامی، دوران طلایی وقف در کشور

رئیس اداره امور خیریه سازمان اوقاف در ارتباط با سبقه تاریخ وقف و موقوفات در ایران توضیحات داد: تاریخ وقف در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و در دوره‌های مختلف شاهد آن بوده‌ایم که در برخی از دوره‌ها توجه بیشتر شده و در برخی دوره‌ها هم بی‌توجهی شده و بعضاً ظلمی جدی نسبت به وقف صورت گرفته است. مثلاً در دوره قاجار توجه چندانی به وقف وجود نداشته اما در دوره صفویه بیشترین موقوفات کشور ما پیش از انقلاب در دوره صفویه شکل گرفته است. در واقع دوره صفویه و دوره جمهوری اسلامی شکوفا ترین و پر رونق ترین دوران موقوفات و امور وقف در کشور بوده است. در دوره پهلوی اول یعنی از سال ۱۳۰۴ تا سال ۱۳۲۰ یک ساختار وقفی در کشور وجود داشته است که از دوره مشروطه برای اداره موقوفات شکل گرفته بود و مدیریت آن با این نگاه که یک موضوع شرعی است، در اختیار روحانیون بود. رضاشاه برای اینکه روحانیون را از درآمد موقوفات محروم و باصطلاح قدرت آنها را کم کند، به گونه‌ای برنامه ریزی کرد تا ساختار وقف را از دست آنها خارج کند.

بالاترین میزان تصرف موقوفات در دوره رضاخان

وی افزود: جدای از نادرشاه، سپهسالار و مواردی که در دوره قاجار وجود داشته، بیشترین اموال وقفی که تصرف شده، در دوره رضاشاه  بوده است. او دستور داد که اموال موقوفه به صورت قانونی ثبت شود که در اختیار شاه قرار بگیرد، به گونه‌ای که دستور داد در بین روستاهایی که به نام رضاشاه است، اگر اموال موقوفه‌ای وجود دارد به اموال او ملحق شود و مالکیت اموال موقوفه را به نام خود می‌کند. البته گاهی هم از درآمد همین موقوفات کارهایی عمومی هم انجام داده، اما چون رویکردی دین ستیزانه داشت، مالکیت موقوفات را به نام خود کرد، اما آیت الله حائری در آن زمان مخالف این کار بودند زیرا اعتقاد داشتند موقوفات باید طبق همان وقفنامه‌ای که تنظیم شده عملیاتی شود. در سال ۱۳۱۰ نیز که سازمان ثبت اسناد اداری در کشور تأسیس شد، به این بهانه همه موقوفاتی که در آن نام روحانیون و ائمه جماعات و امثال آن ذکر شده بود، پاک کردند و به تبع آن تصرفات جدیدی را نیز انجام دادند.

حجت الاسلام شرفخانی با اشاره به اینکه یکی دیگر از حوزه های دین ستیزی رضاخان بحث روضه خوانی‌ها بود، تصریح کرد: رضاخان به بهانه مخالفت با روضه خوانی نیز موقوفاتی را که در این حوزه بود و بعضاً در اختیار علما قرار داشت را تصرف و روضه خوانی را ممنوع کرد. اسناد همه این مطالب در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران موجود است و جزو اسناد رسمی است. در سال ۱۳۲۰ که سال آخر عمر حکومتی رضاخان بود و بدبینی به خاندان پهلوی در بین مردم به اوج خود رسیده بود، مجلس برخی مجوزهایی را که رضاشاه برای فروش موقوفات به بهانه تبدیل به احسن صادره کرده بود، لغو کرد اما در همین مدت نیز بسیاری از موقوفات به نام رضا شاه ثبت شده بود.

بنیاد موقوفات پهلوی، نهادی برای چاق کردن دارایی‌های خانواده شاه

معاون سازمان موقوفات در ادامه به تشریح روند تحولات موقوفات در دوره پهلوی دوم یعنی از سال ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۵۷ پرداخت و گفت: محمدرضا شاه که قدرت را به دست گرفت، با هدف رفع بدبینی مردم نسبت به خاندان پهلوی، برخی از موقوفات علوم دینی بوده و در اختیار رضاشاه قرار گرفته، به بنیاد موقوفات پهلوی داد تا در امور عام المنفعه وخیریه هزینه شود که این خود یک اقدام غیرشرعی بوده و حق نداشتند موقوفه‌ای را که مثلاً برای روضه خوانی ثبت شده بود، به مصرف دیگری مانند ساخت مدرسه و بیمارستان برسانند که متاسفانه همین هم اتفاق نیفتاد و بخش قابل توجهی از همین موقوفات به نام خاندان پهلوی سند می‌خورد.

تصمیم شجاعانه امام خمینی برای بازگرداندن موقوفات متصرفه

وی اضافه کرد: در ادامه، محمدرضا نیز پا جای پای پدر گذاشت و به بهانه اصلاحات ارضی، زمین‌های کشاورزی موقوفه را به مردم واگذار کرد و بخش قابل توجهی از آن را نیز در اختیار خود قرار داد. موارد زیادی از این زمین‌ها وجود دارد که هم به نام رضاشاه و هم به نام محمدرضا و اطرافیان او سند خورده است. در آن زمان آیت الله خوانساری و در سال ۱۳۴۲ حضرت امام رحمت الله علیهما، مخالفت خودشان را با بحث اصلاحات ارضی اعلام و آن را غیر شرعی دانستند اما محمدرضا در سال‌های آخر حکومت خود قانون اصلاحات ارضی را کامل‌تر کرد تا بتواند تصرفات بیشتری را انجام دهد، با این وجود پس از پیروزی انقلاب اسلامی یک اتفاق بزرگ رخ داد و دقیقاً ۷۲ روز پس از پیروزی انقلاب حضرت امام(ره) یک فتوای شجاعانه صادر کردند و آن فتوا این بود که موقوفاتی که به بهانه اصلاحات ارضی و یا در دو دوره پهلوی به تصرف غیر اعم از مردم یا خاندان پهلوی درآمده است، اسناد آن باید باطل و موقوفات به شکل وقفنامه اصلی خود بازگردد و عمل به وقف شود.

بیشترین ظلم تاریخ علیه موقوفات در دوره پهلوی رخ داده است

حجت الاسلام شرفخانی توضیح داد: این فتوا از آن جهت شجاعانه بود که حتی برخی علما خدمت ایشان رفتند و گفتند که الان زمان صدور این فتوا نیست، زیرا بسیاری از این زمین ها اکنون در اختیار مردم قرار دارد و این فتوا علیه مردم است، اما حضرت امام می فرمایند من برای اجرای احکام الهی آمده‌ام و بر همین اساس باید این اتفاق رخ دهد. پس از این فتوای امام سازمان اوقاف شکل گرفت و در سال ۱۳۶۳ نیز قوانین و مقررات آن تصویب شد. براساس اسنادی که در کل تاریخ بررسی شده است، بیشترین ظلم و جنایت علیه موقوفات در دوره پهلوی صورت گرفته است. پس از انقلاب که امام خمینی دستور دادند باید موقوفات به شکل اصلی خود برگردد و عمل به وقف شود، سازمان اوقاف رسما فعالیت های خود را شروع می کند.

ثبت بیش از ۳۸ هزار مورد وقف جدید در کشور پس از انقلاب اسلامی

معاون سازمان اوقاف با ارائه آماری از موقوفات حال حاضر کشور گفت: در حال حاضر در کل کشور بیش از ۱۹۷هزار موقوفه داریم که ۳۳درصد آن برای نیات مذهبی، حدود ۹درصد برای نیات خیریه، بیش از ۱۵ درصد نیات اجتماعی، کمتر از ۲درصد مدارس علوم دینی، کمتر از یک درصد برای عتبات عالیات، حدود ۳۹درصد برای مساجد و کمتر از ۲ درصد هم برای بقاع متبرکه است که از این تعداد وقف، بیش از ۳۴ هزار و صد مورد آن از سال ۵۸ تا سال ۹۸ ثبت شده است. متوسط موارد وقف در اوایل انقلاب سالی ۲۰۰ مورد بوده، اما در سال‌های اخیر متوسط وقف های جدید به سالی ۲۰۰۰ مورد رسیده است و مدیریت موقوفات به دو شکل انجام می‌شود که بخشی از آن را مستقیماً سازمان اوقاف اداره می‌کند و یک بخش دیگر را متولیان اداره می‌کنند. سازمان اوقاف موقوفاتی را اداره می‌کند که مجهول التولیه هستند یا موقوفاتی که برای تحقق آن دخالت ولی فقیه ضرورت دارد، یا اماکن مذهبی مانند بقاع متبرکه و کوهستان‌های متروکه که در سراسر کشور وجود دارد. برخی موارد را نیز با تعیین امین در اختیار مردم قرار می‌گیرد تا اداره شود.

حفظ موقوفات و عمل به وقفنامه مهمترین وظیفه سازمان اوقاف

وی در مورد اینکه سازمان موقوفات تا چه حدی اهداف خود را محقق کرده و چه مواردی را باید محقق کند گفت: سازمان اوقاف و امور خیریه اولا باید حفظ موقوفات رویکرد اصلی آن باشد، دوم اینکه اگر تصرفاتی در موقوفات صورت گرفته باشد، باید آنها را برگرداند که بخش مهمی از فعالیت سازمان اوقاف پس از انقلاب بازگردان همین موقوفات متصرفه توسط رژیم پهلوی و یا مؤسساتی که غیرقانونی تصرف کرده‌اند، بوده است. بخشی از این موقوفات تاکنون بازگردانده شده ولی همچنان بخشی نیز باقی مانده و درگیر آن هستیم. نکته سوم اینکه ما باید بهره وری از موقوفات را به سمتی ببریم که درآمد خوبی از آن حاصل شده تا در نتیجه به نیت وقف عمل شود، زیرا اگر درآمدی وجود نداشته باشد نمی‌تواند نیت وقف را محقق کرد. برهمین اساس در سازمان اوقاف معاونتی داریم تحت عنوان معاونت بهره‌وری اقتصادی تا موقوفات را به صورت اقتصادی اداره کند. همچنین ما وظیفه داریم که موقوفات را براساس همان نیتی که وقف شده عملیاتی کنیم و خلاف آن جایز نیست. قطعاً در راستای تحقق اهداف گام‌های خیلی بلندی برداشته شده اما نیاز است که همچنان در حوزه‌های مختلف گام‌های بلندی برداشته شود زیرا ما اگر دقیق نگاه کنیم عامل مهم رشد و شکوفایی کشور ما حتی در مباحث علمی و پژوهشی، حوزه درمان، حوزه صنعت و معدن، حوزه کشاورزی، حوزه عمرانی و حوزه مسکن و اشتغال موقوفات هستند و وقف بزرگترین نقش آفرینی دارد.

برنامه مشاوره ای سازمان اوقاف در دهه فجر برای جهت دهی صحیح به موقوفات جدید

حجت الاسلام شرفخانی در مورد برنامه‌های سازمان اوقاف در دهه فجر گفت: ما در این ایام مبارک مشاوره‌های وقف را در بعد ترویجی و تبلیغی را در کل کشور ارائه خواهیم کرد تا از ظرفیت های مردمی برای رفع نیازهای مردم استفاده کنیم. در کشور ما مؤسسات خیریه خیلی خوب شکل گرفته و مخصوصاً در روزهای کرونایی خدمات مؤمنانه به خوبی انجام شده است اما ضرورت دارد که کارهای خیر را مانا کنیم. بنابراین همکاران ما در این دهه اولا عملکرد سازمان در سال های گذشته را برای مردم شرح خواهند داد و دوم اینکه کمک خواهند کرد تا وقف های جدید مناسبی انجام شود. شاید برخی بگویند که سازمان اوقاف برای اینکه موقوفات را به مدیریت خود درآورد برای وقف تبلیغ می کند، اما عمر همه ما انسان ها روبه پایان است و به سرعت از اموال خود جدا خواهیم شد و ناگزیر آن را در دنیا رها خواهیم کرد؛ خداوند متعال ساختاری را قرار داده است که اگر برای رضای خدا و رفع نیازهای مردم اموال خودمان را وقف کنیم، مدیریت آن پس از مرگ نیز در اختیار خودمان قرار می گیرد و پرونده اعمال ما بسته نخواهد شد.

انتهای پیام/