حال فکرش را بکنید از راه دور یا نزدیک، به حرم مطهر علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) رسیده‌اید و عزم ورود به این مکان نورانی را دارید؛ قطعاً این ورود لوازمی دارد. این است که می‌بینید در آداب زیارت، «اذن دخول» را گنجانده‌اند و زائر با قرائت و توجه به معانی آن، از نظر روحی آماده زیارت می‌شود.
درباره اذن دخول خواندن، حکایت‌ها و روایت‌های فراوانی از بزرگان و عرفای ما نقل شده است که فعلاً نمی‌خواهیم به آن‌ها بپردازیم؛ اما این وسط، زائرانی که توان خواندن اذن دخول را ندارند یا به دنبال عرض ارادت و ادبی مضاعف هستند، کم نیستند؛ کارشان هم دلی است؛ احتمالاً بارها دیده‌اید به‌ویژه زنان و مردان سالخورده‌ای که به حرم می‌رسند، پیش از ورود به صحن‌ها یا رواق و روضه منوره، در را می‌بوسند و «دق‌الباب» می‌کنند. این هم نوعی کسب اجازه برای ورود و عرض نیاز و کسب تبرک است؛ هرچند این روزها، ویروس منحوس کرونا دست و پای زائران را بسته و بر سر راه این عرض ارادت، مانع ایجاد کرده است. حالا که ذکری از این سنت قدیمی به میان آمد، بگذارید با هم نگاهی به تاریخ درهای حرم مطهر بیندازیم؛ بله، درهای حرم نیز تاریخی دارند که شاید کمتر شنیده باشید.
همین درهایی که گاه برای عرض ارادت و کسب اجازه بر آن می‌کوبند، گذشته‌ای شکوهمند دارند که امروز و در این شماره از رواق، قصد دارم درباره آن‌ها، به طور مختصر مطالبی را عرض کنم.
دروازه‌های چشم‌نواز
ورودی یک بنا از نظر چشم‌انداز اهمیتی فوق‌العاده دارد؛ از این رو، از دیرباز وقتی مکانی اهمیت می‌یافت، برای ورودی آن و نیز مکان‌های مورد نیاز داخل ساختمان، درهای خاصی را طراحی و نصب می‌کردند.
ساختمان حرم مطهر به عنوان بنایی مذهبی و مورد توجه، از دوران نخست ایجاد، صاحب درهای زیبا و فاخر بوده است؛ درهایی که نظر جهانگردان را به خود جلب می‌کرد و می‌توان اثری از آن‌ها را در کتاب‌های سفرنامه قدیمی هم یافت.
به عنوان نمونه، ابن‌بطوطه که در سال ۷۳۴ق. به مشهد آمد، در سفرنامه خود به در نقره‌کوب ورودی حرم و پرده ابریشمی آویزان در پشت آن اشاره می‌کند و ظرافت و زیبایی در را می‌ستاید. امروزه تقریباً تمام درهای قدیمی حرم مطهر با درهای نفیس و گاه طلاکوب جدید، جایگزین و درهای قدیمی به موزه آستان‌قدس منتقل شده‌اند.
احتمالاً قدیمی‌ترین در حرم که امروزه می‌توانیم آن را ببینیم، در چوبی «دارالسیاده» است که در سال ۷۳۵ق، در عهد ایلخانی و به طور مشخص، سال‌های پایانی حکومت ابوسعید ساخته شده است. خوشبختانه تمام درهای قدیمی حرم مطهر تاریخ ساخت دارند و می‌توان روی آن‌ها نام واقف و البته سازنده را یافت.
این در قدیمی را شخصی به نام ناصرالدوله سنجانی وقف کرده و هنرمندی به نام استادعلی نجار نیشابوری ساخته است.
در چوبی دارالسیاده دارای نقوش گیاهی و هندسی و در دوره قاجار هم یک بار تعمیر شده است. از دوره تیموری نیز که ساخت‌وساز در حرم رضوی رونق یافت، چند درِ بسیار نفیس باقی است؛ مثلاً در چوبی «گره‌چین» که به دستور امیرعبدالحی از نقبا و رؤسای سادات مشهد، در قرن نُهُم هجری برای مسجد بالاسر ساخته شد یا در چوبی منبّت گره‌بندی که به دلیل رنگ‌های خیره‌کننده‌اش، به هفت‌رنگ هم مشهور و در روضه منوره نصب بود.
در دوره صفویه نیز درهای بسیار زیبا و باشکوهی در حرم مطهر وجود داشت که برخی از آن‌ها در هجوم ازبکان و دیگر غارتگران از میان رفت و امروزه توصیف آن‌ها را تنها می‌توان در متون تاریخی یافت؛ مثلاً درِ مشهور پایین پای مبارک که موقوفه شاه‌عباس یکم بود و طرح و منبت‌کاری خاص داشت و امروزه خبری از سرنوشت آن در دست نیست.
درهای سیمین و زرّین
درهای طلاکاری شده، عموماً در دوران متأخر و از دوره قاجار به بعد ساخته شده‌اند که درِ چهار لَت بین بقعه مطهر و گنبد حاتم‌خانی از آن جمله است؛ دری بسیار زیبا با روکش طلا که در نوع خود بی‌نظیر است.
این درها عموماً ساخت دوره قاجار هستند و در ابتدای کار، بیشترشان روکش نقره داشتند و به درهای سیمین معروف بودند. یکی از این درهای زیبا که در دوره فتحعلی‌شاه قاجار ساخته و روی ضریح مطهر نصب شده بود، از بابت نوع ساخت و حجم جواهرات به کار رفته در آن، مانند نداشت.
این در، هنگام فتنه سالار در خراسان مورد تعدی و غارت شورشیان قرار گرفت و زیورهای گرانبهای آن به سرقت رفت. برخی درهای حرم حالت «دو رو» دارند، یعنی طلاکاری یا منبت‌های ظریف، در دو طرف آن‌ها کار شده است؛ این درها که معمولاً در داخل رواق‌های قدیمی و روضه منوره نصب شده‌اند، درهایی بسیار سنگین و گرانقیمت هستند.
نمونه این درها، درِ دو روی پیش روی مبارک است که آن را ناصرالدین‌شاه وقف کرد و در زمان نیابت محمدحسین‌خان عضدالملک، در سال ۱۲۷۲ق، ساخته و نصب شد. این در امروزه در موزه آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود.
یک نکته مهم
یکی از نکاتی که در بررسی درهای حرم مطهر باید مورد توجه قرار دهید، توجه به چارچوب یا اصطلاحاً «کُم» آن‌هاست.
ممکن است بسیاری از این درهای بسیار بزرگ و نفیس در طول تاریخ جابه‌جا شده یا از بین رفته باشند، اما عموماً چارچوب آن‌ها باقی مانده‌است و می‌توان از روی نوشته‌های آن، به نام سازنده و واقف پی برد.
درهای صحن عتیق(انقلاب) از این جمله‌اند؛ شما می‌توانید بر فراز درهای ورودی ایوان نقاره‌خانه و ساعت، ابیاتی را بخوانید که هم به صورت حروف ابجد، سال ساخت را نشان می‌دهد و هم دوره ساخته شدن در را.
مثلاً در شرقی یا همان در ایوان نقاره‌خانه، ساخته دوره شاه صفی صفوی است و می‌توانید با کمی دقت نام او را در نوشته‌های بالای چارچوب بیابید. درِ سمت غربی نیز مربوط به عهد شاه سلیمان صفوی است.
نظر شما