آدم همیشه به عبادت و ارتباط با خدا نیاز دارد؛ هر کس در حد خودش، به اندازه وسعت و ظرفیت روحی و معرفتی که دارد.

غرض از گوشه‌نشینی و عبادت، فقط انجام واجبات نیست؛ می‌خواهیم دمی از دنیا و زرق و برق آن جدا شویم و زنگار از قلبمان بزداییم، با استغفار و بازگشت به سوی خدا. روایتی از معصوم(ع) است که می‌فرماید: «إِنَّ لِلْقُلُوبِ صَدَاً کَصَدَإِ النُّحَاسِ، فَاجْلُوهَا بِالِاسْتِغْفَار»؛ دل‌ها همچون مِس، زنگار می‌بندند، پس آن‌ها را با استغفار صیقل دهید.

 به همین دلیل انسانِ راغب به گوشه‌نشینی و عبادت، درصدد یافتن مکانی برمی‌آید که معنویت آن، او را در این مسیر یاری دهد و فضا را برای احساسی که به آن نیاز دارد، مهیا کند و چه جایی بهتر از حرم مطهر امام رضا(ع) که قطعه‌ای از بهشت و محل آمد و شد ملائک است.

این ویژگی حرم رضوی و حس آرامشی که می‌توان در سایه‌سار آن بدست آورد، از دیرباز میان همه زائران و مجاوران، محل توجه بوده و حتی برخی بزرگان عرصه سیاست را نیز از اقصی‌نقاط جهان اسلام به سوی خود جذب می‌کرده تا دمی در خلوت و گوشه‌نشینی بارگاه ثامن‌الحجج(ع)، به خود و آنچه قرار است انجام دهند، بیندیشند. در رواق امروز، می‌خواهم برایتان به اختصار از تاریخ این گوشه‌نشینی بگویم؛ تعجب نکنید! رسم عبادت و خلوت کردن‌های زاهدانه هم در حرم مطهر تاریخی دارد که خواندنش شیرین و دانستنش جذاب است.

گزارشی از شیخ صدوق

رد پای گوشه‌نشینی به‌ویژه اعتکاف در حرم رضوی را می‌توان از نخستین قرن پس از شهادت امام رضا(ع) جست‌وجو کرد. شیخ صدوق در کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» که در قرن چهارم هجری قمری به رشته تحریر درآمده ‌است، از اعتکاف فردی از اهالی مصر سخن به میان می‌آورد که با طی طریق طولانی، خود را به خراسان رساند تا چند صباحی در گوشه‌ای از حرم به عبادت مشغول باشد و خادمان نیز اسباب اقامت شبانه او را در آستان فراهم کردند. احتمالاً توجه به همین رسم بود که سبب ایجاد نخستین مجموعه‌های مسکونی مجاوران امام رضا(ع) شد؛ یعنی پایه‌های شهر مشهد را همین عبادت‌کنندگان و علاقه‌مندان به گوشه‌نشینی در مضجع شریف رضوی گذاشتند.

تصویر تهجد و اعتکاف در اسناد حکومتی

هرچند گزارش‌های دقیقی درباره انجام تهجد در حرم رضوی توسط مردم عادی در دست نیست، اما مستندات مربوط به حضور اُمرا و حاکمان وقت در حرم مطهر و انجام این مراسم، نشان‌دهنده رونق و توجه ویژه زائران علی‌بن موسی‌الرضا(ع) به این مقوله مهم عبادی و تربیتی بوده ‌است. براساس گزارش عُتبی در کتاب «تاریخ یمینی»، محمود غزنوی پس از ورود به مشهد، شبی را در حرم امام رضا(ع) بیتوته کرد. در روایت‌های تاریخی از حضور ملکشاه سلجوقی با همراهی خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر دانشمند او، در حرم مطهر یاد شده ‌است. حتی در دوره ایلخانی و در کشاکش درگیری‌ها و غارت‌ها هنگامی که در عهد غازان‌خان، مغولان اسلام آوردند و حکومت ایلخانی رنگ مسلمانی به خود گرفت، مشهدالرضا(ع) و حرم مطهر رضوی، یکی از مکان‌هایی بود که ایلخان مغول و اُمرایش برای ابراز علاقه به اسلام و عبادت و شب‌زنده‌داری چند روزه، برمی‌گزیدند. در عصر تیموری که مشهد از نظر ابنیه و زیرساخت‌ها شاهد پیشرفتی سریع و گسترده بود، باز هم شاهد حضور خیل کثیری از اهل زهد و عبادت در حرم مطهر بود؛ آن‌گونه که در برخی موقوفات، برای رسیدگی به امور آن‌ها، مقرری و امکاناتی پیش‌بینی شد.

 در عصر صفوی با عنایت بیشتر حکمرانان این دودمان، صحن عتیق شکل و شمایل تازه‌ای یافت و ایجاد حجره‌ها، فرصتی برای اهل گوشه‌نشینی و عبادت فراهم آورد تا از فیض حضور در حرم رضوی برخوردار شوند. از جمله بزرگانی که در این دوره به چنین مقامی نائل آمدند، می‌توان به شیخ بهایی اشاره کرد که محل تدریس و عبادت وی، سرانجام به مدفنش تبدیل شد یا شیخ حر عاملی که از اجله محدثان بود و امروزه مقبره او که از پیش در مدرسه میرزاجعفر قرار داشت، از طریق صحن عتیق قابل دسترسی است. امرا و حکمرانان وقت نیز می‌کوشیدند تا در این عرصه حضور داشته ‌باشند؛ البته درباره نیت آن‌ها از این اقدام، حرفی نمی‌زنیم؛ اما گزارش‌های متعدد تاریخی درباره گوشه‌نشینی آن‌ها در حرم رضوی وجود دارد؛ از شاه عباس بگیرید تا برسید به ناصرالدین‌شاه.

رنگ خوش دهه‌های اخیر

سنت اعتکاف که در لغت به معنای گوشه‌نشینی و در اسلام عبادتی مستحب به شمار می‌آید، از دیرباز فرصتی برای حضور و تهجد در حرم بوده ‌است. این سنت، به ویژه در ماه مبارک رمضان و در ایام‌البیض ماه رجب مورد تأکید و توجه بسیار از سوی زعمای دین و معصومین(ع) قرار گرفته است. به همین دلیل از زمان‌های دور، حرم رضوی در ماه رمضان شاهد حضور گسترده کسانی بود که برای خلوت کردن با خدا و بیتوته در این مکان مقدس، به آن مراجعه می‌کردند. با این حال، درباره انتظام بخشیدن به این امر و مدیریت امور مربوط به آن طی سده‌های گذشته، اطلاعات دقیقی در اختیار نداریم. شاید دلیل این مسئله آن بود که باوجود تعداد زیاد عبادت‌کنندگان و گوشه‌نشینان، کمتر اتفاق می‌افتاد یکی از آن‌ها بتواند نظر مسئولان امر را برای بیتوته شبانه در حرم مطهر جلب کند. می‌دانیم که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی درهای حرم مطهر شب‌ها بسته و اماکن متبرکه خالی از جمعیت بود. از سال ۱۳۷۲ش. به بعد، موضوع اعتکاف در حرم رضوی به صورت رسمی مورد توجه قرار گرفت و در ایام خاص سال به‌ویژه ایام‌البیض، مسجدجامع گوهرشاد میزبان معتکفانی شد که سال به سال بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شود. این برنامه تا سال ۱۳۸۵ش، با مشارکت نهادهای مختلف شهر مشهد اجرا می‌شد اما از آن سال به بعد، آستان قدس رضوی خود برگزاری آن را برعهده گرفت و به استثنای یکی دو سال اخیر که به دلیل شیوع کرونا، انجام این سنت عبادی موقت تعطیل شد، با نظم و انتظام خاصی برگزار شده ‌است. در دهه گذشته و همزمان با ماه مبارک رمضان به‌ویژه دهه سوم آن، برنامه اعتکاف دانشجویی در حرم مطهر برگزار می‌شود که با اقبال فراوان دانشجویان دانشگاه‌های مشهد مواجه شده ‌است.