ظهور تمدن هنگامی امکان پذیر است که هرج و مرج و ناامنی پایان پذیرفته باشد چه فقط هنگام از بین رفتن ترس است که حس ابداع و اختراع در انسان پیدا می شود و انسان خود را تسلیم غریزه ای می کند که به سوی کسب و معرفت کشیده شود.

صلح و امنیت، از مهم ترین عناصر تمدن ساز هستند، و جنگ وخشونت تمدن برانداز ترین عناثر که ریشه آنها در جهالت ونادانی کامل است ؛ به یقین تمام تمدن ها در فرصت های به دست آمده در سایه صلح جوانه زده و رشد کرده اند صلح بهترین دوران حیات تمدن ها و انسان است، جنگ، فقر و بدبختی و رنج و قحطی را در پی دارد که نابود کننده تمدن است؛  فایده های صلح آنگاه روشن می شود که جامعه ای گرفتار جنگ باشد، که در آن تمام زمینه های فکری، علمی و آموزش از بین برود.

فرهنگ و تمدن اسلامی: مجموعه ای از دست آوردهایی که پس از اسلام تا قرن حاضر در کشورهای اسلامی به وجود آمده و بیشتر آنها تا قرن ششم، و هفتم (هجوم مغولان) در جهان اسلام شکل گرفت، تمدن اسلامی نامیده می شود. تمدن اسلامی مرهون کوشش مسلمانان از ملیت های مختلف خصوصا ایرانیان است. در شکل گیری تمدن اسلامی نژادهای گوناگون و فرهنگ های مختلف نقش آفریده اند از عناصر ضروری و مهم مقوله تمدن ساز، علاوه بر صلح و امنیت عمومی، انسان ها هستند، وجود هر انسانی، خصوصا نخبگان در ساختار تمدن ها بسیار مهم است.

دوران حکومت امام حسن ـ علیه السلام ـ درست پس از دورانی بود که پدر بزرگوارش امام امیر مومنان گرفتار چندین جنگ تحمیلی از سوی خوارج، و اصحاب جمل و اصحاب معاویه گردید و هر سه آنها تحمیلی و جنگ بزرگ داخلی بود.  جنگ های داخلی جنگ های بنیان افکن هستند، که نه تنها صلح و امنیت را از بین می برند بلکه مانع پیشرفت و توسعه رفاه عمومی که زمینه ای برای آموزش همگانی و تحصیل علوم است، می باشد در جنگ داخلی همبستگی و اتحاد جامعه که از عناصر مهم شکل گیری تمدن در جامعه است از بین می رود، در سایه تفرقه به هیچ سوی تمدنی شکل نگرفته؛ عناصر تمدن ساز وقتی بروز و ظهور دارند که جامعه برخوردار از زمینه های آنها باشد، اگر جنگ را از بزرگ ترین عوامل مخرب تمدن نامیده اند و این بی راهه نیست،  چون جنگ هایی همچون حجوم مغولان به جهان اسلام یکباره تمدن اسلامی را از رشد باز داشت.  علوم در جهان اسلام به سرعت در حال پیشرفت بود، اختراعات در تمام جهان اسلام و در تمام اسلام و در تمام علوم خصوصا علوم پزشکی با رشد بی مانندی مواجه بود، علوم و فنون، و صنایع تولید و کشاورزی و علوم شیمی و دارو سازی، و گسترش مراکز علمی در تمام شهرهای جهان اسلام رونق رو به پیشرفت به خود گرفته بود که با حجوم مخرب مغولان متوقف شد.

از اینروی جنگ مهم ترین عامل ویرانگر تمدن محسوب می شود، با مطالعه آثار ویرانگری جنگ های داخلی در دوره امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ که بر حکومت آن حضرت تحمیل شد می توان پی برد که صلح امام حسن چه میزان در تأسیس تمدن اسلامی نقش داشته.

نقش صلح آن حضرت به صورت فهرست وار و چکیده می توان چنین بر شمرد.

1. حفظ جان هزاران مسلمان که بعدها از میان آنان و از نسل آنان صدها دانشمند و نخبه برخاستند. که اساسی ترین عنصر تمدن ساز، وجود نخبگان هستند.

2. ایجاد وحدت بین مسلمانان که در سایه وحدت تمدن ها فرصت رشد و ترقی را پیدا می کنند.

3. برقراری امنیت و پرهیز از آشوب عمومی که در سال های گذشته بر جامعه اسلامی حکمفرما بود، اگر چه وجود عنصری چون معاویه و اطرافیانش بزرگترین آسیب تمدن اسلامی محسوب می شود، اما در این برهه توقف موقت درگیری های داخلی و کشتار مسلمانان نقطه عطفی برای تمدن اسلامی بود که در این دوره در حال جوانه زدن بود، چنانچه در سه جنگ دوره گذشته حکومت اسلامی مردان بزرگی از صحابه و شاگردان امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ کشته شدند.

که به یقین وجود آنها در پیشرفت تمدن اسلامی موثر و کار ساز بود.

4. ایجاد امنیت روانی در جامعه: در حالت جنگ از جمله آفت های خطر آفرین و فرسایش جنگ، سلب امنیت روانی از آحاد اجتماع است، از بین رفتن سرپرست خانواده ها و یتیم و بیوه شدن بچه ها و زنان، علاوه بر آسیب دیدن نهاد اقتصادی خانواده، از نظر روانی امنیت روحی خانواده ها را سلب کرده و جامعه در بحران روانی فرو می رود.

این فرایند بستری بسیار نامناسب برای رشد علوم و تفکر و نوآوری هاست، در دوره صلح امام حسن ـ علیه السلام ـ اگر چه معاویه انسانی مغرور و غیر مسلمان بود اما امام حسن ـ علیه السلام ـ با درک شرایط خاص و فقدان تقابل متوازن با سپاه معاویه، تصمیم به صلح گرفت و به خوبی از این مسئله آگاه بود که در صورت بروز جنگ دیگر بزرگان و مردانی از شیعه که سرآمد و نخبه بودند در معرض نابودی و انقراض قرار خواهند گرفت. از اینروی از وقوع درگیری دوری کرد، از طرفی، اوضاع روحی و روانی سپاه امام و شهر کوفه چندان مساعد و مستعد این نبرد نبود.

5. حفظ شالوده های تمدنی: در این شرایط اولین فردی که در جنگ آسیب می دید امامت و رهبری جامعه اسلامی بود که حامل سنت نبوی و سیرت علوی بود، شالوده اسلام و چارچوب های استوار آن در نسل امامت قرار داشت، که با وجود درگیری احتمال زیاد می رفت که هم امام حسن ـ علیه السلام ـ و هم امام حسین ـ علیه السلام ـ در این نبرد از بین بروند یا به اسارت سپاه معاویه درآیند که در این صورت تمدن اصیل اسلامی با فقدان این دو بزرگوار آسیب جدی می دید، و خط امامت با خط به وسیله باطل از میان بر می رفت.

منطق اسلام ومکتب اهل بیت_(ع) در شرایط صلح پیشرو وپیش رونده وبرنده است ودر آرامش بهتر قابل بسط وبیان و انتشار است ؛ لذا دشمنان اسلام به این مسئله از اول پی برده وبه ایجاد نا امنی وتنش روی آوردند تا پیامبر(ص) را در مدینه آرام نگذارند تا دعوتش به زودی جزیره العرب را گرفته وجهان گیر شود ؛ از اینروی پیامبر (ص)بیش از ده سال در مدینه به دفاع و خنثی نمودن جنگ افروزی ها ودفاع پرداخت وپیام اسلام به همه دنیای آنروز رسید پیامبر(ص) به هر  نحو بود جهانی بودن اسلام وپیام آنرا ابلاغ نمود ؛؛  همه نامه ها وپیامهای رسول الله ص بشارت تمدن نوین بود همه آیات قرآن تمدن ساز است وآرامش وصلح در آنها موج می زند ؛ امیر مومنان (ع) ادامه دهنده همین راه بود که جنگهای  داخلی  از سوی کسانی که در جهل وبی منطقی غرق بودند ایجاد شد ؛ اگر این جنگها نبودند  ده برابر حجم فعلی نهج البلاغه  که نمونه اش نامه حضرت به مالک اشتر است وسراسر آن تمدن سازی با افق جهانی است ؛ امروز  بهترین منبع  تعالی و سعادتمندی وپیشرفت در اختیار بشر یت بود؛ درسایه صلح منطق اهل بیت (ع) فرصت دارد تا برای بشریت شناخته شود ؛ لذا همه ائمه (ع) به فکر نجات همه انسانها از گمراهی بودند ؛ امام حسن (ع) خود را فدا نمود تا تمدن اسلامی نضج بگیرد وجوانه بزند ؛ وابن هدف محقق شد و این آرمان به دست آمد؛ امام حسین (ع)  با خون خود از این نشاء تمدن اسلامی ونهال پر برکت با خون خود حراست وآنرا جان داد تا به شکوفایی رسیده ومیوه های آن به دست بشریت برسد.؛ هیج یک از معصومین راضی نبودند قطره خونی از انسانی بچکد وهرگز دست به قبضه سلاح نبردند تا مجبور به دفاع نشدند.چون منطق وعقلانیت همیشه پیروز است وماندگار ومیسر نمی شود مگر در آرامش وصلح .

نتیجه: فواید بی شماری را می توان در این صلح مورد تحلیل و موشکافی قرار داد، که چکیده ای از آن در اینها ذکر گردید: آنچه امروز به عنوان تمدن اسلامی در جهان شناخته شد حاصل آرامش و صلحی بوده که در دوره های گذشته به دست آمده از جمله آنها دوران صلح امام حسن ـ علیه السلام ـ است، و آنچه امروز تمدن اسلامی را دچار وقفه و ایستایی کرده حاصل جنگ ها و درگیریهای قومی و قبیلگی و داخلی بوده است.

منابع:

1- الکامل / ابن اثیر

2- تاریخ تمدن اسلامی/ جرجی زیدان

3- دانشنامه امیر المومنین/جلد 12

معرفی منبع جهت مطالعه بیشتر:

1ـ شیخ راضی آل یاسین، صلح امام حسن، ترجمه آیت الله خامنه ای.