خیلی از خوانندگان هم‌سن و سال من که در میانسالی به سر می‌برند، به یاد دارند تا همین چند دهه پیش، تلفن داشتن، جزو آپشن‌های خاص و تشریفاتی بود. در کوچه‌ای که خانه پدری‌ام در آن قرار داشت، یکی دو منزل بودند که تلفن داشتند و البته جور همه همسایه‌ها را هم می‌کشیدند؛ یعنی وقتی کسی با یکی از اهالی محل کار داشت به آن‌ها زنگ می‌زد! بگذریم؛ با همه این احوال، روزگار نسل ما هم، خیلی بهتر از نسل گذشته بود؛ منظورم زمانی است که مردم ناچار بودند برای احوالپرسی یا ارسال پیغام از وسیله‌ای به نام «تلگراف» استفاده کنند یا برای شنیدن صدای عزیزانشان، مقابل تلفنخانه عمومی صف بکشند. لابد می‌پرسید این‌هایی که گفتم چه ربطی به موضوعات هر روزه رواق دارد؛ یعنی چطور می‌شود بین موضوع تاریخچه تلگراف در مشهد با تاریخ حرم رضوی، ارتباط برقرار کرد؟ اگر چند لحظه مهلت دهید، عرض می‌کنم.

دروازه‌ای به نام تلگرافخانه

ماجرای ارتباط میان این دو موضوع، از بررسی تاریخ صحن نو (آزادی) در حرم مطهر آغاز می‌شود. صحن آزادی از بناهای دوره قاجار است؛ همان‌طور که در بحث مربوط به کبوترهای حرم اشاره کردم، صحن آزادی پیش از اینکه به شکل امروزی در بیاید، باغی مصفا به نام «باغ ایلخانی» بود که در وسط آن، به دستور شاه‌عباس یکم، کبوترخانه‌ای ساخته بودند. در دوره فتحعلی‌شاه طرح ایجاد یک صحن جدید در محل این باغ ریخته شد و به این ترتیب، صحن آزادی با مشخصاتی که می‌بینید، شکل گرفت. این صحن هم مانند صحن عتیق(انقلاب) دارای چهار ایوان است که هر کدام از این ایوان‌ها برای خودش اسم و عنوانی پیدا کرده؛ نه اینکه این عنوان را سازندگان به آن‌ها داده ‌باشند، نه! این اسامی را به تدریج مردم به ایوان‌ها داده‌اند و البته پشت هر نام‌گذاری، تاریخی خواندنی و قابل بررسی پنهان شده ‌است. ایوان شمالی صحن نو که به بست پایین‌خیابان (نواب صفوی) مربوط می‌شود، در میان اهالی قدیم مشهد و خادمان پرسابقه آستان‌قدس رضوی، به در «تلگرافخانه» شهرت دارد؛ نامی که البته زیاد از پیشینه آن نمی‌دانیم و می‌خواهیم با جست‌وجو در متون تاریخی و کنار هم قرار دادن شواهد، به راز آن پی ببریم.

راز یک نام‌گذاری عجیب

ایجاد تلگرافخانه و خطوط تلگرافی در ایران به سال ۱۲۷۴ق/۱۲۳۶ش. باز می‌گردد یعنی زمانی که «مسیو کرشش» اتریشی، نخستین خط را میان کاخ گلستان و باغ لاله‌زار در تهرانِ عصر ناصرالدین‌شاه کشید. خیلی زود سیم تلگراف به شهرهای مهم و اصلی ایران هم راه یافت. ابتدا به مناطقی مانند فارس، گیلان، مازندران، کرمانشاهان و پس از آن‌ها به خراسان و شهر مقدس مشهد رسید. البته فکر نکنید این کار خیلی سریع انجام گرفت، نه! ۱۹ سال طول کشید تا مشهد هم صاحب تلگرافخانه شود. روز اول رجب سال ۱۲۹۳ق/۱۲۵۵ش. خط تلگراف به مشهد رسید و به افتخارش ۲۱ گلوله توپ شلیک کردند! نخستین تلگرافی که از مشهد ارسال شد، متنی بود که شیندلر، کارشناس خارجی تلگرافخانه برای مخبرالدوله، وزیر تلگراف ناصرالدین‌شاه فرستاد و اولین تلگرافی هم که به مشهد رسید، حاشیه‌ای بود که ناصرالدین‌شاه بر همین تلگراف زد؛ او از مسئولان حکومتی مشهد خواسته بود که سلامش را به امام رضا(ع) برسانند. به این ترتیب، نخستین تلگراف در مشهد با عرض سلام و ارادت به حضرت ثامن‌الحجج(ع)، از باب تیمّن و تبرک دریافت شد.

ساختمان تلگرافخانه مشهد در خیابان ارگ (امام خمینی امروزی) قرار داشت و بعدها اداره پست و تلگراف در محل همان تلگرافخانه قدیم شکل گرفت که امروزه یکی از نواحی پستی شهر مشهد است. اما به دلیل وسعت شهر، این تلگرافخانه که تقریباً در حاشیه مشهد آن روز قرار داشت، کار خیلی‌ها را راه نمی‌انداخت برای همین لازم بود یکی دو تلگرافخانه دیگر در داخل شهر هم ایجاد شود. براساس روایت معمّرین، یکی از این تلگرافخانه‌ها را در حرم مطهر ایجاد کردند و مکان آن، در مجاورت در شمالی صحن نو، یعنی همین دری که امروزه به تلگرافخانه مشهور است، قرار داشت. البته این اتفاق خیلی بعدتر از تأسیس تلگرافخانه خیابان ارگ افتاد و به نظر می‌رسد تأسیس تلگرافخانه حرم، مربوط به اواخر دوره قاجار باشد. ضمن اینکه این تلگرافخانه به عنوان خط خصوصی آستان‌قدس برای ارسال پیام‌های فوری هم مورد استفاده قرار می‌گرفت. از آنجا که محل قرار گرفتن تلگرافخانه در مجاورت صحن نو و اماکن متبرکه بود، معمولاً کسانی که تلگراف ارسال یا دریافت می‌کردند، گاه در ابتدا یا انتهای پیام، به بحث سلام و عرض ارادت به ساحت مقدس امام هشتم(ع) هم توجه داشتند؛ البته این مسئله به تموّل و توانمندی مالی ارسال‌کننده تلگراف هم بستگی داشت چون تعداد کلمات افزایش پیدا می‌کرد و لازم می‌شد هزینه بیشتری پرداخت شود. از این‌رو، عرض سلام و ارادت به امام رضا(ع) از طریق سیگنال‌های الکتریکی متداول شد و تلگرافخانه حرم رضوی دریافت‌کننده این عرض ارادت‌ها هم بود. به این ترتیب، درِ شمالی صحن نو با نام «درِ تلگرافخانه» شهرت پیدا کرد.

عرض ارادت‌های امروزی

بعدها، محل تلگرافخانه به تلفنخانه حرم تغییر کرد؛ تلفنخانه‌ای که به اصطلاح قدیم، برای تماس «راه دور» بود و در دوران هشت سال دفاع مقدس وقتی سری به حرم مطهر می‌زدید، شاهد حضور خانواده‌هایی بودید که برای برقراری ارتباط با عزیزانشان در این محل حاضر می‌شدند.

 امروزه به لطف پیشرفت فناوری‌ها، ارتباط از راه دور ارادتمندان با مضجع شریف رضوی سخت نیست و افزون بر تلفنی که مستقیم افراد را برای عرض سلام به روضه منوره وصل می‌کند، دوربین‌های داخلی حرم نیز به صورت شبانه‌روزی تصاویر آن را مستقیم برای دوستداران ثامن‌الحجج(ع) در سراسر دنیا مخابره می‌کنند.

 اما رسم سلام رساندن به امام رضا(ع) هنوز هم به صورت خصوصی در ارتباطات مخابراتی زائران وجود دارد؛ حتماً شما هم زائرانی را در حرم مطهر دیده‌اید که گوشی همراه خود را به سوی پنجره فولاد یا گنبد طلا می‌گیرند تا عزیزشان از آن سوی خط، عرض ارادت و حاجت به پیشگاه امام مهربان داشته باشد. باور بکنید یا نه، این رسم، یادگار همان تلگراف‌های عرض ارادت به حضرت ثامن‌الحجج(ع) است.