امری که پس از همه‌گیری بیماری کرونا و دوری افراد از برنامه‌های جمعی مذهبی شدت بیشتری گرفت. به تازگی خبری در رسانه‌ها درباره یک زن مسلمان کانادایی منتشر شد که کمپینی با نام هشتگ «ماه خوب» راه‌اندازی کرده است و در رسانه‌های اجتماعی از جمله فیس‌بوک و اینستاگرام، مهربانی و خوبی را در ماه برکت ترویج می‌دهد. هشتگی که مورد توجه قرار گرفته و به اعتقاد این فعال حوزه فضای مجازی توانسته است در معرفی ماه رمضان به مردم کمک کند. خالق شبکه اجتماعی مستقر در مونترال در این باره به خبرنگاران گفته است: هشتگ ماه خوب ابتکاری است که ابتدا فیس‌بوک آغاز کرد و اساساً برای بزرگداشت ماه رمضان است که مقدس‌ترین ماه سال برای مسلمانان محسوب می‌شود. او خاطرنشان کرد: کار خیر می‌تواند هر چیزی باشد؛ از افطار دادن به یک نفر یا آموزش و نیکی از طریق هدایت او به خصوص اینکه با شیوع بیماری کرونا و همه‌گیری، ما مجبوریم برای انجام کارهای مهربانی بدون اینکه رودررو قرار بگیریم، خلاقیت داشته باشیم.
نمایش چهره غیررسمی مناسک عبادی
برای بررسی بیشتر کارکردهای فضای مجازی و نمایش مناسک دینی به سراغ زهرا اردکانی، دانشجوی دکترای ارتباطات و پژوهشگر حوزه مطالعات زنان و رسانه رفتیم. وی در تبیین کارکردهای مختلف رسانه در امر اشتراک‌گذاری مناسک عبادی گفت: شبکه‌های اجتماعی به لحاظ رسانه‌ای دو ویژگی دارند؛ اولاً رسانه‌هایی «فردمحور» هستند یعنی این شبکه‌ها حول فرد فردِ کاربران شکل گرفته است و فرد اساس و شاکله آن‌ها را تشکیل می‌دهد بنابراین بازنمایی مناسک نیز در این شبکه‌ها حالتی فردی پیدا می‌کند. این کارشناس رسانه معتقد است که انتشار فردی مناسک از طریق کاربران در حوزه فضای مجازی چهره غیررسمی و ساده شده دین را در بین مردم به نمایش می‌گذارد و در این باره می‌گوید: فردی شدن مناسک موجب می‌شود که مناسک عبادی به بطن زندگی روزمره نزدیک شود و بیش از پیش با زندگی و مسائل مبتلابه فردی گره بخورد. زمانی که مناسک عبادی از طریق رسانه‌های عمومی و جمعی ارائه می‌شود، روایتی رسمی و کلان‌نگر دارد اما در شبکه‌های اجتماعی مناسک وارد حوزه‌های فردی زندگی کاربران نیز می‌شود. از این جهت مناسک عبادی در شبکه‌های اجتماعی کاربردی‌تر و مؤثرتر عمل می‌کنند.
ایجاد شبکه‌ای حول علایق و باورهای مشترک
به عقیده این کارشناس دومین امکانی که شبکه‌های اجتماعی در اختیار کاربران قرار می‌دهد امکان پیدا کردن همفکران و تشکیل گروه‌ها است که شاید در حال حاضر در فضای حقیقی دور از دسترس باشند. او در این باره می‌افزاید: دومین ویژگی رسانه‌های اجتماعی «شبکه‌ای بودن» آن‌هاست. شبکه‌ای بودن سبب اتصال و پیوند افراد مختلف حول علایق و باورهای مشترک می‌شود. به این معنا که این رسانه‌ها این امکان را به افراد می‌دهند که جماعت‌های آنلاین با علایق مشترک تشکیل دهند و یکدیگر را پیدا کنند. آن‌ها از این طریق می‌توانند مناسک را به صورت شبکه‌ای و جمعی نشر دهند اما آنچه در شبکه‌های اجتماعی در ایران دیده می‌شود بیشتر بخش اول است و ما بیشتر شاهد رویکردهای فردی و روزمره شده از نمایش مناسک توسط گروه خاصی از کاربران هستیم.
سهم بیشتر زنان در بازنمایی مناسک عبادی
اردکانی در ادامه درباره میزان سهم جنسیت‌های مختلف در بازنمایی مناسک عبادی در شبکه‌های اجتماعی توضیح داد: پژوهش‌های جامعه‌شناختی بسیاری درباره رابطه دینداری و جنسیت در دنیای واقعی وجود دارد که اغلب آن‌ها از بالاتر بودن میزان دینداری زنان نسبت به مردان سخن می‌گوید و همچنین تفاوت‌هایی را در نحوه دینداری دو جنس نشان می‌دهد، به عنوان مثال زنان بیشتر در روضه‌ها شرکت می‌کنند، بیشتر به زیارت می‌روند و بیشتر نذر می‌کنند و از طرف مقابل مردان بیشتر در نماز جماعت شرکت می‌کنند. در شبکه‌های اجتماعی نیز این تفاوت‌ها کم و بیش خود را نشان می‌دهد. زنانِ بیشتری صفحاتی با محتوای دینی دارند و نمایش دادن مناسک در صفحات زنان، نمود بیشتری نسبت به مردان دارد. مردان در بازنمایی مناسک در صفحاتشان بیشتر به مناسک جمعی مانند نمایش عزاداری‌ها می‌پردازند، در حالی که زنان بیشتر به مناسک فردی مانند نماز، دعا و توسل در فضای فردی و خانوادگی می‌پردازند.
تفاوت رویکرد کاربران ایرانی و خارجی
وی همچنین درباره تفاوت رویکرد کاربران ایرانی و خارجی در این موضوع افزود: برای اظهار نظر در این باره نیاز به پژوهش‌های تطبیقی دقیق روی صفحات کاربران خارجی و کاربران داخلی است که به جهت متفاوت بودن ادیان و همچنین تفاوت جایگاه دین در ساختار جوامع مختلف، این تطبیق مشکل و نیازمند دقت بسیار خواهد بود؛ چرا که مسائل و مناسبات دینی در جوامع با یکدیگر بسیار متفاوت است و این تفاوت در بازنمود دینداری نیز خودش را نشان خواهد داد.
بازتاب ابعاد انسانی و برابری‌جویانه دین
زهرا اردکانی با اشاره به پژوهشی ادامه داد: بنده پژوهشی در زمینه «دین رسانه‌ای شده زنان در شبکه اجتماعی اینستاگرام» انجام داده‌ام که به صورت خاص به نحوه بازنمایی دینداری زنان در رسانه اینستاگرام می‌پردازد. این پژوهش نشان می‌دهد زنان زمانی که در مقام تولیدکننده رسانه‌ای به مسائل دینی می‌پردازند بیشتر چه رویکردی دارند و چه موضوعاتی را مورد توجه قرار می‌دهند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد زنان ابعاد فردی و مناسکی دینداری را در بستر زندگی روزمره بیشتر مورد توجه قرار می‌دهند. همچنین آن‌ها بر ابعاد انسانی و برابری‌جویانه دین و آیات و روایت‌ها تأکید بسیاری دارند و آن‌ها را در صفحات خود بازتاب می‌دهند.
اثرات بازنمایی مناسک عبادی بر میزان دینداری
محاسبه میزان دینداری افراد با بررسی ملاک‌های مختلفی که از سوی شرع مقدس معرفی شده‌اند در ابعاد فردی و اجتماعی قابل تحقق است. با گسترش حضور رسانه‌های اجتماعی در زندگی مردم، بازنمایی و بروز و ظهور اعمال و مناسک عبادی در شبکه‌های اجتماعی به عنوان یکی از ابعاد زندگی روزمره مؤمنان باب شد. به نظر می‌رسد نمایش مناسک عبادی از یک سو موجب از بین رفتن خلوت معنوی و خلوص نیات کاربران شبکه‌های اجتماعی شود (که این موارد از ملاک‌های اصلی کیفیت عمل عبادی محسوب می‌شوند) و از سوی دیگر این بازنمایی به شکل جمعی اسباب ترغیب و تشویق سایر مؤمنان به انجام مناسک می‌شود و با وجود درهم تنیدگی زندگی انسان مدرن با انواع رسانه‌ها انجام پژوهش‌های بین‌رشته‌ای برای نحوه درست تعامل با رسانه در این مسئله، لازم و حائز اهمیت به نظر می‌رسد.
نظر شما