از طرف دیگر، اماکنی مانند حرم رضوی با آن قدمت و پیشینه طولانی و مستندات گسترده مکتوبی که درباره‌ آن‌ها وجود دارد، می‌توانند به سوژه‌ای ارزشمند برای سازندگان فیلم‌های مستند تبدیل شوند. خوشبختانه در چند دهه اخیر، توجه کارگردانان سینمای حرفه‌ای و مستند بیش از گذشته به این مسئله مهم جلب شده‌ است. لابد می‌پرسید چرا امروز سنت‌شکنی کرده و به جای تاریخ، از فیلم مستند سراغ گرفته‌ام. دلیلش این است که امروز می‌خواهم به موضوعی متفاوت از زاویه تاریخی آن نگاه کنم؛ هر چند که ما عادت کرده‌ایم به تاریخ حرم رضوی از پنجره کتاب‌ها، اسناد و عکس‌های تاریخی نگاه کنیم؛ اما فیلم‌هایی که در دوره‌های مختلف از این مکان مقدس گرفته شده‌ و نیز مستندهای معدودی که درباره آن ساخته‌اند، از بهترین منابع سمعی و بصری برای آشنایی با تاریخ و گذشته حرم مطهر و همچنین رسم‌ها، سنت‌ها و فرهنگی است که در آن مورد توجه و اهتمام بوده ‌است. امروز می‌خواهیم با هم تاریخ تهیه فیلم‌های مستند از حرم رضوی را مرور کنیم.

نخستین مستند ساخته‌شده

احتمالاً مستند «Double Journey» (دو همسفر)، قدیمی‌ترین فیلم مستندی باشد که بخشی از آن به حرم رضوی اختصاص یافته  و می‌شود قدیمی‌ترین تصاویر متحرک از اماکن‌متبرکه و حتی برخی سنن از یاد رفته آن را در این اثر به چشم دید. این فیلم که مشخصات آن به صورت رسمی در تاریخ فیلم‌های مستند جهان ثبت شده، کار دو فیلمساز سوئیسی به نام‌های اِلا میلارت و آن‌ماری شوارتزنباخ است. این دو نفر که ظاهراً در زمان ساخت فیلم، عکاس و مستندساز آماتور بوده‌اند، در سال ۱۹۳۹ م/۱۳۱۸ ش، چند ماه قبل از شروع جنگ جهانی دوم، تصمیم می‌گیرند از ژنو در سوئیس، تا کابل در افغانستان سفر کنند و از مکان‌های تاریخی مسیرشان فیلم بگیرند. براساس آنچه در فیلم «دو همسفر» مشاهده می‌شود، احتمالاً این دو فیلمساز اواخر بهار سال ۱۳۱۸ ش به مشهد رسیدند و توانستند با مشکلات فراوان  چند سکانس را از داخل حرم رضوی فیلم‌برداری و بعدها به اصل فیلم خود اضافه کنند. مدت زمان این بخش از فیلم آن‌ها در حد یکی دو دقیقه ‌است؛ اما در همین زمان اندک، نماهای ویژه‌ای از حرم مطهر مانند وضعیت داخل صحن مسجد گوهرشاد و چگونگی انتقال آب توسط سقاها به حوض مسجد و سقاخانه‌ صحن عتیق، به تصویر کشیده شده ‌ که امروزه دیگر وجود خارجی ندارد. میلارت به دلیل شروع جنگ جهانی دوم و محدودیت‌هایی که در پی آن به وجود آمد، نتوانست فیلم خود را تمام کند. او عمری طولانی داشت و در سال ۱۹۹۷، در ۹۵ سالگی درگذشت. به این ترتیب، قدیمی‌ترین مستندنگاری با شیوه ثبت تصاویر متحرک از حرم رضوی مربوط به سال ۱۳۱۸ ش است؛ یعنی حدود ۸۲ سال پیش. البته در آشفته‌بازار فضای مجازی، فیلم کوتاه و یکی، دو دقیقه‌ای هم با عنوان «تصویربرداری کلارمونت اسکرین»، کنسول‌یار انگلیس در مشهد، منتشر شده‌ است و انتشاردهندگان احتمال می‌دهند زمان گرفتن آن، مربوط به سال ۱۳۱۰ ش باشد؛ موضوعی که هم از منظر تاریخی و هم از نظر نوع پوشش مردم در این فیلم، جای تردید جدی دارد و فیلم مذکور هم فاقد شناسنامه دقیق تاریخی است و نمی‌توان آن را از نظر سندیت، مانند فیلم میلارت دانست. در دهه‌های بعد نیز به مناسبت‌های مختلف، دوربین فیلم‌برداری در حرم مطهر به کار گرفته شد؛ مثلاً فیلمی حدوداً دو دقیقه‌ای از فضای حرم رضوی در دهه ۱۳۴۰ وجود دارد که نقاره‌زنی در آن را به تصویر می‌کشد و نماهایی از بالاخیابان، صحن عتیق و پرواز کبوتران بر فراز گنبد طلا را نمایش می‌دهد. اوایل دهه ۱۳۵۰ ش نیز گروه مستندساز ژاپنی که مستند معروف «جاده ابریشم» را می‌ساختند، سکانس‌هایی از فیلم خود را در مشهد و در جوار حرم رضوی تهیه کردند که  بسیار محدود و حاشیه‌ای بود. واقعیت این است که به طور کلی، مستند مستقل یا دست‌کم مهمی درباره حرم رضوی تا پس از پیروزی انقلاب اسلامی ساخته نشد.

سال‌های رونق مستندسازی در حرم مطهر

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی و به ویژه در دو دهه اخیر، با توجه بیشتر کارگردان‌های ایرانی به مقوله مستندسازی، موضوع تهیه فیلم مستند از حرم رضوی هم در دستور کار برخی از آن‌ها قرار گرفت و اهتمام آستان‌قدس رضوی برای تولید چنین فیلم‌هایی موجب رونق تولید آن‌ها شد. یکی از نخستین مستندهای تولیدشده در این زمینه، «رضای رضوان» به کارگردانی مجید مجیدی بود؛ مستندی کوتاه درباره خادمان افتخاری مشغول به خدمت در کفشداری‌ها. این فیلم در سال ۱۳۸۴ ش با تهیه‌کنندگی محمود عاطفی ساخته شد و نخستین فیلمی  است که از طرف سازندگان آن، وقف امام‌رضا(ع) شده‌ و پخش آن بدون اجازه سازندگان ممکن است. از دیگر فیلم‌های مستندی که به حرم رضوی بیشتر از زاویه تاریخ معماری نگاه می‌کند، «مشهدالرضا(ع) » ساخته حمید مجتهدی است. این فیلم در واقع بخشی از یک مستند بلند و چندین قسمتی به نام «مستند ایران» بود که در آن پنج قسمت به بررسی تاریخ حرم رضوی اختصاص داده شد. مستند «مشهدالرضا(ع) » به لحاظ تکنیک‌های فیلم‌برداری و تدوین، یکی از بهترین آثار مستند درباره حرم رضوی است. ساخت این مستند از سال ۱۳۸۰ آغاز شد و در سال ۱۳۸۹ ش، بخش مربوط به مشهد آن از رسانه ملی پخش گردید. مستند «صبح روز هشتم» نمونه خوب دیگری است که حسین علیجان‌نژاد آن را ساخت؛ این فیلم که حاصل سه سال فیلم‌برداری در حرم رضوی است و طی گفت‌وگو با ۳۰۰ خادم، فعالیت یک روز آن‌ها را به تصویر می‌کشد، در سال ۱۳۹۸ ش به مرحله پخش رسید. در مستند «صبح روز هشتم» برای نخستین بار فعالیت بخش‌هایی از حرم رضوی مانند اداره روشنایی به تصویر کشیده شده ‌است. یکی از تازه‌ترین آثار مستند درباره حرم رضوی در سال ۱۳۹۹ ش و با تهیه‌کنندگی و کارگردانی امیر حیدری و برای شبکه بین‌المللی‌ العالم ساخته شد؛ مستندی به نام «طوس و طقوس» که به زبان عربی تهیه و در آن پنج مراسم از برنامه‌های سنتی حرم رضوی مانند جاروکشی، سفره‌خوانی، نقاره‌زنی و غبارروبی به لحاظ شکلی و تاریخی بررسی شده‌ است. افزون بر این آثار، اداره ارتباطات و اطلاع‌رسانی آستان‌قدس‌رضوی و برخی دیگر از ادارات آستان، به مناسبت‌های مختلف فیلم‌های مستندی را برای آشنایی مردم با فعالیت‌های خود یا معرفی اماکن‌متبرکه تهیه و پخش کرده‌اند؛ فیلم‌هایی مانند «با خادمان سازندگی» (با روایت شهرام شکیبا) و مستند «راهنمای زائر» که در فضای مجازی انتشار یافته و در دسترس است.