در چنین شرایطی نیاز به اخبار رسمی‌ دارای صحت، ضروری است و آنچه در فضای داده‌ها برای جلوگیری از نشر شایعات اهمیت می‌یابد، روایت‌های درست و عالمانه است. روزنامه‌نگاری تحقیقی، پادتن ویروس شایعات در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های غیررسمی است که  از رسانه‌های رسمی انتظار می‌رود.  مخاطب امروز که در عصر اشباع اطلاعاتی به سر می‌برد، تشنه محتوای درست و دقیق است، روایت‌هایی که بار تولید آن بر عهده ژورنالیسم تحقیقی است. در این باره با معصومه نصیری، دکترای علوم ارتباطات اجتماعی، کارشناس و مدرس سواد رسانه‌ای و معاون باشگاه مدیریت رسانه و توسعه سواد رسانه‌ای یونسکو-ایران گفت‌وگو کردیم که می‌خوانید.

در عصر توسعه شبکه‌های ارتباطی و رشد رسانه‌های غیررسمی در شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌های رسمی چطور می‌توانند جایگاه رسانه‌ای خودشان را بازیابی کنند؟

در عصر شبکه‌های ارتباطی که به عنوان فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌شناسیم، قدری اعتبارزدایی از رسانه‌های رسمی صورت گرفته و متأسفانه، بخشی از این ماجرا متأثر از رفتار و کنشگری رسانه‌های رسمی است. رسانه‌های ما امروز در دامن محتوای فضای مجازی گرفتار شدند که بخشی از آن متأثر از گسترش شبکه‌های اجتماعی و بخشی دیگر ناشی از نداشتن راهبرد رسانه‌ای، ضعف در سیاست‌گذاری رسانه‌ای و رفتارهای دقیق رسانه‌ای است. برای اینکه رسانه‌ها در دام محتوای فضای مجازی گرفتار نشوند، بیش از اینکه در پی ارسال اخبار باشند باید تحلیل و روایت دقیقی را به مخاطب منتقل کنند؛ زیرا اشباع خبری مخاطب در شبکه‌های اجتماعی هم انجام می‌شود. این نکته بسیار مهم است که رسانه‌ها نسبت به آن غفلت جدی دارند و صرفاً ارائه کننده خبر هستند و نه ارائه کننده روایت. یکی دیگر از راه‌هایی که رسانه‌های جریان رسمی بتوانند به جایگاه خودشان برگردند، تزریق نگاه نخبگانی به جامعه است، گاهی ممکن است رسانه‌ها دنباله روی جریان شبکه‌های اجتماعی باشند و این سبب غفلت آن‌ها در فرایند ساختن نگاه‌های درست و تزریق نگاه مبتنی بر بسترهای علمی و دقیق در حوزه‌های مختلف می‌شود. توجه به نگاه نخبگانی در گذشته در رسانه‌های رسمی پررنگ تر بود و امروز کمرنگ شده به همین دلیل اینفلوئنسرها، سلبریتی‌ها و برخی افراد در شبکه‌های اجتماعی در پوشش پزشک یا نخبه، می‌توانند افکار عمومی را به مسیری که خودشان می‌خواهند، سوق دهند.

به نظر شما در شرایط تکثر رسانه‌های غیررسمی، ژورنالیسم تحقیقی چطور می‌تواند مسیر درست خودش را طی کند تا دچار پوپولیسم اطلاعاتی نشود؟

متأسفانه ما ژانر روزنامه نگاری تحقیقی را در کشورمان نداریم و نداشتیم.

فارغ از اینکه شبکه‌های اجتماعی بودند یا نبودند، جای خالی روزنامه‌نگاری تحقیقی که در دنیا عقبه جدی دارد و در اصلاح فرایندها و مطالبه گری صحیح اهداف و برنامه اثرگذار بوده، در رسانه‌های ما دیده‌می‌شود چون ژورنالیسم تحقیقی نداشتیم؛ یعنی آنچنان ضعیف بوده که به مثابه نبودن می‌توان از آن یاد کرد. باید بررسی شود که چرا این ژانر مهم روزنامه‌نگاری را نداریم و احتمالاً نداشتن روزنامه‌نگاری تحقیقی و روزنامه‌نگاری توسعه سبب می‌شود هم مسئولان ما نسبت به حرف‌هایشان واهمه‌ای نداشته باشند و هم اینکه حرف‌های آن‌ها ناامیدی اجتماعی ایجاد می‌کند؛ چون خبرنگاران، پیگیری دقیقی نسبت به مطالبات جامعه و وعده‌های مسئولان نداشته‌اند. از این منظر، ژورنالیسم تحقیقی مسیر خودش را زمانی طی می‌کند که وجود داشته باشد و باید فراجریانی و فراسلیقه‌ای باشد و کاملاً مبتنی بر اینکه مسیر توسعه کشور را تسهیل کند.

رسانه‌های رسمی چه جایگاهی در توسعه ژورنالیسم تحقیقی دارند و آیا می‌توان به توسعه این گونه ژورنالیسم امیدوار بود؟

ما در عصر اشباع رسانه‌ای قرار داریم، در عصری که سرریز اطلاعات وجود دارد و مخاطبان در معرض انواع پیام‌های رسانه‌ای نادرست هستند، قاعدتاً ژورنالیسم تحقیقی به شدت مورد نیاز است و می‌تواند مرتفع کننده واگویه‌های اشتباه رسانه‌ای باشد که به خورد مخاطب داده می‌شود. متأسفانه شایعات و جریانات رسانه ای که در شبکه‌های اجتماعی علیه کشور ما مطرح می‌شود به علت نبود ژورنالیسم تحقیقی در رسانه‌های جریان رسمی، فرصت جولان بیشتری پیدا می‌کند. رسانه‌های شبکه‌های اجتماعی، سرعت انتشارشان بسیار بالاست و مخاطبان در معرض سرعت و کثرت اطلاعات قرار می‌گیرند، در چنین فضایی ژورنالیسم تحقیقی اهمیت پیدا می‌کند.

در چنین شرایطی، رسانه‌های رسمی چطور می‌توانند با فساد مبارزه کنند؟

اساساً خاستگاه فعالیت رسانه ای، ارائه اطلاعات دقیق و صحیح، شفاف سازی و کمک به شفافیت در یک جامعه است. وقتی رسانه‌های رسمی این نگاه را نداشته باشند و در دام جریانات سیاسی بیفتند یا وابستگی اقتصادی به گروه و جریانی پیدا کنند از رسالت شفاف سازی ضد فساد دور می‌شوند؛ بنابراین رسانه مستقل چه از نظر مالی و چه از نظر گرایش‌های سیاسی، یک نقطه ایده آل برای مبارزه با فساد و تحقق مسیر عدالت و شفافیت است، اما اساساً امروز نمی شود در هیچ کجای دنیا، رسانه مستقلی که دغدغه اش مبارزه با فساد باشد را پیدا کرد، اگرچه میزان استقلال رسانه‌ای و توجه به مؤلفه‌هایی که رسانه برای آن ایجاد شده، می‌تواند در مسیر مبازره با فساد و شفافیت حرکت کند.