در فرهنگ ایرانی اسلامیِ فراتر از یک قرن پیش، آموزش کودکان از مکتبخانه‌ها آغاز می‌شد؛ بچه‌ها در این محل‌ها، تحت نظر یک معلم که اگر مرد بود مُلّا و اگر زن بود مُلّاباجی خوانده می‌شد، قرآن می‌آموختند و شاید گلستان سعدی و برخی متون ادبی دیگر را. همان‌ طور که احتمالاً شنیده‌اید، در این مکتبخانه‌ها بساط چوب و فلک هم برای تنبیه کودکان بازیگوش برقرار بود و البته دیگر تنبیه‌هایی که وقتی چگونگی‌ انجامش را می‌شنویم، ناخودآگاه بدنمان درد می‌گیرد و دست و پایمان به لرزه می‌افتد! به هر حال، پیش از آنکه مدارس جدید در جامعه ما جا باز کنند، نظام آموزشی چنین بود و البته مورد عنایت و توجه واقفان و خیرانی که برای تربیت نسل آینده، ارزش فراوانی قائل بودند. 

برخی از این مکتبخانه‌های وقفی، با هدفی معین ساخته می‌شد؛ مثلاً با هدف تربیت کودکان یتیم یا ایتام سادات. در این مواقع، واقفان با تنظیم وقف‌نامه‌ای دقیق، روال هزینه کردن درآمد موقوفه را برای اداره مکتبخانه‌ها تعیین می‌کردند. 

یکی از قدیمی‌ترین مکتبخانه‌های شناخته شده تاریخ مشهد که به احتمال قوی، محل آن در صحن عتیق حرم مطهر قرار داشته و از محل موقوفات آستان‌ قدس رضوی اداره می‌شده، «مکتبخانه اطفال ایتام» بود. احتمالاً اطلاعات ما از قدمت این مکتبخانه که تا پایان دوره قاجار برقرار بوده ‌است، سبب می‌شود آن را قدیمی‌ترین مکتبخانه شناخته شده شهر مشهد بدانیم. در رواق امروز می‌خواهم قصه این مکتبخانه و تأسیس آن را برای شما همراهان عزیز تعریف کنم.

سال تأسیس کِی بود؟

کسی دقیق نمی‌داند مکتبخانه اطفال ایتام در چه زمانی افتتاح شد؛ اما طبق اسناد تاریخی ظاهراً پس از فرمانی که شاه‌طهماسب یکم صفوی در حدود سال ۹۴۰ خورشیدی درباره اداره امور حرم مطهر صادر کرد، این مکتبخانه هم راه‌اندازی شده‌ است. طبق گزارش اسکندربیک منشی در کتاب «عالم‌آرای عباسی» به فرمان شاه صفوی، ۴۰ پسر و دختر یتیم در این مکتبخانه زیر نظر معلمان «شیعه مذهب و پرهیزگار» تربیت می‌شدند و پس از رسیدن به سن بلوغ، جای خود را به اطفال یتیم دیگر می‌دادند. به احتمال زیاد تا پیش از سال ۱۰۸۷ خورشیدی، دوره حکومت شاه سلطان حسین که این مکتبخانه صاحب نخستین موقوفه خود شد، هزینه‌های جاری آن را از محل درآمدهای آستان ‌قدس تأمین می‌کردند؛ این هزینه‌ها شامل حقوق معلم و دستیارش، غذا، لباس و پرداخت کمک هزینه تحصیلی به شاگردان بود. 

تغییر و تحول در مکتبخانه

در سال ۱۰۸۷ خورشیدی، وضعیت مکتبخانه اطفال ایتام تغییر کرد. محمود بیکا، ناظر بیوتات آستان ‌قدس که چند وقت پیش از او در شرح زندگی و خدمات محرابخان یاد کردیم، املاکی مانند بخشی از مزرعه محرابخان و قنات درویش‌بیگ را وقف مکتبخانه آستان کرد تا با درآمد آن، ۴۰ یتیم سادات صغیر، تحت تعلیم قرار گیرند. بیکا حتی سفارش کرده ‌بود معلمان نیز حتی‌الامکان از میان سادات انتخاب شوند.

 این موقوفه به مکتبخانه نظم خوبی داد و از آن به بعد، نامش به «مکتبخانه اطفال ایتام سادات» تغییر کرد. ساختار مالی مکتبخانه و درآمد خوب موقوفات این اجازه را می‌داد که خدمات مناسبی به یتیمان ارائه شود. این کودکان که به صورت روزانه و گاه حتی جمعه‌ها در یکی از حجره‌های صحن عتیق حاضر می‌شدند، افزون بر فراگیری صحیح تلاوت قرآن، کتاب‌های دیگری مانند «امثله و شرح آن»، «عوامل»، «صرف میر»، «نصاب ‌الصبیان»، «حلیه المتقین»، «زادالمعاد»، «طوفان‌ البکاء»، «نان و حلوا»، «دره نادره»، «دیوان حافظ»، «گلستان سعدی» و تعدادی دیگر از کتاب‌های مشهور ادبی و دینی را فرا می‌گرفتند. حضور ایتام در مکتبخانه تا حدود ۱۵ سالگی ادامه داشت و از آنجا که در حدود ۶‌سالگی فراگیری را شروع می‌کردند، تا پایان دوره تحصیل در مکتبخانه، سطح بالایی از علوم و متون زمان خود را می‌آموختند و آماده ورود موفق به حوزه‌های علمیه می‌شدند.

خدمات کامل برای علم‌آموزان

امکانات و خدماتی که با استفاده از درآمد موقوفه‌ها به ایتام و معلمان ارائه می‌شد، بسیار گسترده و متنوع بود. آن‌ها در سال، دو نوبت لباس و کفش دریافت می‌کردند؛ لباس کودکان شامل پیراهن، قبا، کُلیجه (نوعی نیمه آستین که روی قبا می‌پوشیدند)، عمامه، زیرجامه، شال کمر و جوراب بود و به عبارت بهتر، حسابی نونوارشان می‌کرد. پوشاک معلمان شامل پیراهن، قبا، عبا، عمامه، زیرجامه و جوراب می‌شد.

واقفان حتی هزینه دوخت و دوز این لباس‌ها را هم پیش‌بینی کرده‌ بودند تا مشکلی به وجود نیاید. از جمله موقوفات این مکتبخانه می‌توان به موقوفه سیدمیرزای صرّاف، موقوفه حسین مُحَرّر، موقوفه میرزا هدایت‌الله حسینی و موقوفه مهدیقلی‌خان قرائی اشاره کرد که همه آن‌ها مربوط به دوره قاجار هستند.
 این مکتبخانه تا سال ۱۳۰۵ خورشیدی برقرار بود و پس از آن، تبدیل به مدرسه جدید شد و نامش را دبستان رضوی گذاشتند. بد نیست بدانید در اواخر فعالیت مکتبخانه، محل آن را به باغ آصف‌الدوله (باغ دارالتولیه) انتقال داده بودند و چنان که از اسناد برمی‌آید، در برهه‌ای نیز مکان فعالیت مکتبخانه در صحن نو بوده‌ است اما در کل، باید صحن عتیق را محل اصلی فعالیت ۳۶۰ ساله مکتبخانه بدانیم.