در این مکان مقدس، با وجود تغییرات مداوم در تاریخ هزار و ۲۰۰ ساله آن، می‌توان نشانه‌های متعددی از فعالیت‌های عمرانی گذشته یافت. یکی از این نشانه‌ها، کاشی‌های بسیار زیبا موسوم به کاشی‌های «زرین‌فام» یا «سنجری» است که برخی عقیده دارند با توجه به شواهد تاریخی، در عهد سلطان سنجر سلجوقی یعنی چیزی حدود ۹۲۰ سال پیش ساخته و نصب شده ‌است. اما شاید شخصیت مهم‌ و تأثیرگذاری که نقش بسیار مهمی در تزئینات و مرمت ساختمان حرم رضوی طی این دوره تاریخی ایفا کرد، چندان برای شما شناخته شده نباشد؛ شرف‌الدین ابوطاهر قمی ملقب به «وجیه‌الملک».

از قم تا مشهد
ابوطاهر قمی چنان که از نامش پیداست، در روستای «ویدهند» قم به دنیا آمد؛ در خاندانی شیعی مذهب که بر اعتقاداتشان بسیار استوار بودند. ابوطاهر در دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی به بغداد رفت و «لشکرنویس» شد. منصبی که بسیار مهم و مورد توجه بود و تمام حساب و کتاب لشکریان و اموراتشان را زیر نظر داشت. خیلی زود استعدادهایش را شناختند و به دلیل دقتش در امور، از وی برای مناصب مهم‌تر استفاده کردند. طولی نکشید که ابوطاهر قمی مورد توجه خواجه نظام‌الملک طوسی قرار گرفت و او این قمی بااستعداد را به عنوان ناظر امور دیوانی به مرو فرستاد. استقرار ابوطاهر در مرو و نزدیکی این شهر به مشهدالرضا(ع) موجب شد که او ارتباط گسترده‌ای با مشهد و سادات رضوی آن پیدا کند. ابوطاهر با وجود مسئولیت‌های حکومتی متعدد که اتفاقاً هر روز هم به آن‌ها اضافه می‌شد، رسیدگی به امور حرم مطهر و فعالیت در راستای آسایش زائران و مجاوران این مکان مقدس را بر خود فرض می‌دانست. برخی از مورخان معتقدند نخستین گنبد حرم رضوی به دست ابوطاهر بنا شده ‌است اما این ادعا چندان درست به نظر نمی‌رسد و احتمالاً او دست به ترمیم یا تجدید بنای گنبد حرم زد. از دیگر کارهای ابوطاهر، توجه ویژه به تزئین نمای داخلی حرم امام رضا(ع) بود. تا پیش از او، حرم مطهر تزئینات چندانی نداشت اما با همت وی، «ازاره» یا بخش پایینی دیوار حرم کاشی‌کاری شد و این کاشی‌های زرین‌فام بعدها ترمیم گردید و تا امروز بر بخش‌هایی از دیواره داخلی روضه منوره باقی است. 

دعوت برای خدمت
نکته دیگری که باید درباره خدمات ابوطاهر قمی در آستان قدس رضوی مورد توجه قرار گیرد، نقش وی در تشویق شیعیان و حتی پیروان دیگر مذاهب اسلامی به فعالیت‌های عمرانی در حرم رضوی است. قدیمی‌ترین سنگ مرقد مطهر امام ‌رضا(ع) مربوط به سال ۵۱۶ ق/ ۵۰۱ ش و همزمان با اواخر دوران زندگی ابوطاهر قمی ساخته شد؛ سازنده این سنگ، ابوالقاسم احمد بن علی علوی حسینی است. درست در همین دوره، برادران کاکویه – که یک بار در صفحه نخست رواق درباره خدمات گسترده آن‌ها به مشهدالرضا(ع) و ایجاد قدیمی‌ترین بارو در اطراف حرم صحبت کردیم – دست به فعالیت‌های عمرانی در مشهد زدند و این اقدام نمی‌تواند با تکاپوهای عمرانی و خدماتی ابوطاهر قمی که در آن زمان به وزارت سلطان سنجر سلجوقی منصوب شده ‌بود و در همان حال، مسئولیت پیشین خود را در مرو هم عهده‌دار بود، بی‌ارتباط باشد. می‌دانیم که در این زمان و به دلیل شیوع تعصبات مذهبیِ ناشی از فعالیت‌های فرقه اسماعیلیه، زائران و مجاوران حرم رضوی روزگار سختی می‌گذراندند و این اقدام ابوطاهر، گامی مؤثر برای کاستن از مشکلات رفاهی و امنیتی آن‌ها بود.

آرمیدن در جوار ولی ‌خدا
ابوطاهر را فردی دین‌دار، متشرع و مردم‌دار دانسته‌اند. او به دلیل اعتقاد به مذهب شیعه بارها مورد آزار و اذیت قرار گرفت و رقیبان سیاسی‌اش از این مسئله به دفعات سوءاستفاده کردند؛ اما ابوطاهر بر اعتقاد خود راسخ ماند. وی در اواخر عمر به وزارت سلطان سنجر سلجوقی هم منصوب شد، اما بیش از سه ماه در این منصب نماند و در ۲۵ محرم سال ۵۱۶ / ۲۲ فروردین سال ۵۰۱ بر اثر بیماری دار فانی را وداع گفت. پیکر ابوطاهر قمی را چنان‌که وصیت کرده‌ بود، به مشهد انتقال دادند و در روضه منوره ثامن‌الحجج(ع) به خاک سپردند. او موقوفاتی نیز برای حرم مطهر در نظر گرفته ‌بود که از آن جمله، روستایی را در نزدیکی مشهد نام برده‌اند که جزئیاتش در دسترس نیست. ابوطاهر فردی هنردوست و شاعرپرور بود. بسیاری از شاعران نامدار آن دوران مانند «امیرمعزی» در مدح وی شعر گفته‌اند.

خبرنگار: محمدحسین‌نیکبخت