اما این مصیبت، تنها مصیبت ناشی از آن شکست نبود. دربار تزار، ایران را مجبور کرد تن به غرامتی سنگین بدهد و افزون بر آن، تمام اهالی مناطق اشغال شده را که به داخل خاک ایران کوچیده‌بودند، به روس‌ها باز گرداند و این بند از عهدنامه ننگین ترکمانچای، خود سرآغاز مصیبت‌های دیگری برای مردم ایران بود. الکساندر گریبایدوف، نماینده تزار، برای اجرای بند مربوط به بازگرداندن اهالی مناطق اشغال‌شده و گرفتن غرامت، به ایران آمد. او یک اشراف‌زاده ناراضی روس بود که در کشورش، به دلیل شورش و درگیری با حکومت، تحت تعقیب قرار گرفت و اگر وساطت دایی‌اش، ژنرال پاسکوویچ نبود، باید مدت‌ها قبل می‌مُرد! او افزون بر روحیه عصیان، به دلیل نگاه تحقیرآمیزش به غیراروپایی‌ها شهرت داشت. گریبایدوف در  بدو ورود به ایران و هنگام اقامت در تبریز، این دیدگاه را، بارها در رفتارش با ایرانیان نشان داد. او بعد از ورود به تهران، حتی نسبت به مقامات دربار قاجار هم، رویکردی تحقیرآمیز در پیش گرفت. وی ایرانی‌ها را ملتی شکست خورده می‌دانست که باید تاوان شکست خود را بدهند؛ غافل از اینکه این شکست، نه مربوط به ملت بزرگ ایران، بلکه ناشی از بی‌کفایتی حکومت قاجار بود.

سخت‌گیری و توهین به مسلمانان
گریبایدوف برای اجرای مفاد عهدنامه ترکمانچای، بیش از حد سخت‌گیری کرد و کار را به جایی رساند که به بهانه باز گرداندن اهالی مناطق اشغال‌شده، حریم خانه مسلمانان را زیر پا گذاشت. به دستور او تعدادی از زنان گرجی مسلمان را که در تهران ازدواج کرده بودند، از خانه شوهرانشان بیرون کشیدند و به سفارت بردند. جهانگیر میرزا در کتاب «تاریخ جدید» می‌نویسد:«او زنان اهل اسلام را به زور و با حالت توأم با ضرب و جرح به سفارتخانه برد.»
نکته مهم این بود که صرف نظر از مسلمان بودن این بانوان، بسیاری از آنان پیش از جنگ‌های ایران و روسیه تزاری مسلمان شده و در تبریز یا پایتخت ازدواج کرده و صاحب فرزند شده بودند و حالا در خانه شوهرانشان زندگی می‌کردند. به نوشته «فسایی» در «فارس‌نامه ناصری»: «گریبایدوف اسرای گرجستانی و ارمنستانی را که از زمان قدیم در حرمسرای دولت و ارباب شوکت، صاحب اولاد بوده‌اند، از فرط غرور مطالبه می‌نمود.» به این ترتیب مردم تهران به صورت روزانه شاهد این رفتارهای غیرانسانی و توهین آشکار گریبایدوف به اسلام و مسلمانان بودند. آن‌چه که بر وخامت اوضاع می‌افزود، بی‌تفاوتی دربار و ناتوانی آن در برابر تعدی‌های گریبایدوف بود. مردم که تکیه بر دربار را برای رفع ظلم بی‌فایده می‌دیدند، دست به کار شدند و در مسجد جامع تهران نشستی عمومی برگزار کردند و از میرزا مسیح مجتهد خواستند که حکم مقتضی اسلام را در این زمینه صادر کند؛ آن روز، روز ششم شعبان ۱۲۴۴ قمری بود.

میرزامسیح مجتهد کیست؟
میرزا مسیح مجتهد، مجتهد اول تهران، در سال ۱۱۹۳ ق. در استرآباد به دنیا آمد. پدرش قاضی‌سعید استرآبادی، از علما و فقهای نامدار دوران خود بود. میرزا مسیح از هفت سالگی فراگیری علوم دینی و انجام فرایض شرعی را آغاز کرد. او مقدمات را در زادگاهش فرا گرفت و پس از آن برای تکمیل درس، راهی حوزه علمیه قم شد و در این شهر از درس عالم و فقیه نامدار اصولی میرزا ابوالقاسم گیلانی مشهور به «میرزای قمی»، صاحب کتاب ارجمند «قوانین الاصول» بهره برد و به اجتهاد رسید. میرزا مسیح را عالمی بسیار زاهد، متوجه به محرومان و مراقب امر به معروف و نهی از منکر معرفی کرده‌اند. او از آن دست علمایی بود که با مقتضیات زمان آشنایی داشت و رساله عملیه منتشر کرد. در آن روز سخت، یعنی ۶ شعبان ۱۲۴۴، مردم برای چاره‌جویی در قضیه اسارت زنان مسلمان نزد چنین عالمی رفتند. او در مسجد جامع تهران نماز جماعت اقامه می‌کرد.

فتوای تاریخی میرزامسیح
میرزا مسیح مجتهد با شنیدن ماوقع، در فتوایی تاریخی، حکم به آزادی زنان مسلمان به هر قیمت صادر کرد. این حکم در فضای سنگین ناشی از سکوت دربار در برابر این توهین آشکار، خروشی عظیم در پایتخت پدید آورد. جمعیتی مرکب از هزار نفر، پس از شنیدن فتوای 
میرزا مسیح، از مسجد جامع تهران به سمت سفارت روسیه تزاری به راه افتادند. در طول مسیر هر لحظه بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شد و هنگامی که مقابل در سفارت رسیدند، جمعیتی افزون بر ۱۰۰ هزار نفر شدند. طبیعی بود که مأموران مسلح روسیه تزاری که از سفارتخانه نگهبانی می‌کردند، توان مقابله با این جمعیت را نداشتند. در درگیری روز ۶ شعبان ۱۲۴۴، ۸۰ نفر از مردم تهران به شهادت رسیدند و ۳۸ نفر از مأموران سفارتخانه که گریبایدوف هم در میان آن‌ها بود، کشته شدند.

واکنش دربار و فرجام مجتهد شجاع
واکنش دربار به این اقدام، ذلیلانه‌تر از سکوتش در مورد توهین به نوامیس مسلمانان بود. به خواست تزار، مأموران دربار قاجار میرزا مسیح مجتهد را به زور بازداشت کردند و به تبعید فرستادند. هرچند این اقدام با مقاومت شدید مردم تهران همراه بود، اما در نهایت مجتهد بزرگ پایتخت به اجبار راه عتبات را پیش گرفت و در نجف اشرف ساکن شد. میرزا مسیح مجتهد، صادرکننده فتوای شرف، در ۲۵ ذی‌القعده سال ۱۲۶۳ بر اثر بیماری درگذشت. شیخ محمدحسن نجفی، «صاحب جواهر» بر او نماز خواند و بعد از تشییعی باشکوه، پیکر میرزامسیح را در صحن اصلی حرم امیرالمؤمنین(ع) به خاک سپردند.

خبرنگار:محمدحسین نیکبخت