با توجه به اینکه شخصیت امام رضا(ع) نماد حرکت مؤثر در میدان جهاد تبیین است و ایشان اولویت را به کار فرهنگی داده و درصدد تبیین حقیقت تشیع و تربیت نیرو برآمدند و ظرفیت‌سازی فرهنگی و معرفتی و سرمایه‌های انسانی شیعه را ارتقا دادند بررسی زوایای مختلف خدمات ایشان برای رشد بشریت بسیار اهمیت دارد.

جهاد تبیین، حرکتی الهی در همه دوره‌های زندگی بشریت
حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابراهیم راد، مدرس و محقق علوم قرآنی و تفسیر در گفت‌وگو با رواق، آیه ۱۶سوریه مریم که می‌فرماید: «یاد کن در کتاب خود احوال مریم را آن‌گاه که از اهل خانه خویش کناره گرفته به مکانی به مشرق (بیت‌المقدس برای عبادت) روی آورد» را نمودی از جهاد تبیین دانسته و با بیان اینکه این آیه درباره ۶۰۰سال پیش از ظهور اسلام نازل شده، می‌گوید: جهاد تبیین فرایندی است که در همه دوره‌ها دنبال شده است.
وی با استناد به قرآن کریم می‌افزاید: در مورد دیگری از چند هزارسال پیش می‌گوید و فرمان می‌رسد: «وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّهُ کَانَ صِدِّیقًا نَبِیًّا». جهاد تبیین مدام در گستره‌ زمانی و البته از منظر محتوایی مورد تأکید است که رسالت انبیا در همه زمان‌ها همین بوده و به علمای بزرگ اسلام نیز می‌رسد و خط سیر آن‌ها را نیز مشخص می‌کند.

رسانه، فرصتی طلایی برای حرکت سریع
سید ابراهیم راد با بیان اینکه امروز با توجه به اینکه ابزار رسانه و خبر گستره‌ فراگیری یافته، اگر ما نتوانیم جایگاه مناسبی را در زمینه استفاده از این ظرفیت پیدا کنیم بی‌تردید فرصت تبیین را از دست خواهیم داد، می‌گوید: به عنوان مثال، در زمان صدر اسلام ابزار تبیین در جامعه اعراب، شعر بود و در همین زمینه شخصیت‌های بزرگی در جناح حق و باطل وجود داشتند. اگر بنا باشد با روش‌های سنتی در میدان امروز حاضر شویم بازنده میدان خواهیم بود زیرا به جز ابزار شعر و ادب، شاهد رشد اثرگذاری کتاب، رمان، فیلم، سایت‌ها و اخبار هستیم. این نکته مهمی است که باید ابزارهای جهادی ما به‌روز دقیق و دارای برنامه باشد.

علت شهادت امام رضا(ع) تلاش دائمی ایشان برای جهاد تبیین بود
این کارشناس علوم دینی می‌افزاید: اگر بخواهیم مسئله جهاد تبیین را در سیره و دوران امام رضا(ع) بررسی کنیم باید ابتدا نگاهی دقیق به شرایط سیاسی آن زمان داشته باشیم. در آن زمان، شخصی به اسم مأمون خلیفه شده و دارای قدرت است که برادرش را در جدال قدرت از میان برمی‌دارد. او در ادامه برای برنامه‌های سیاسی که داشته امام رضا(ع) را به عنوان ولیعهد منصوب و به شهر توس می‌آورد که پس از دوسال، این امام رئوف را به شهادت می‌رساند. در آن زمان شیعیان با این نگاه که مأمون از عباسیان است و امام هشتم از علویان، شهادت امام رضا(ع) را به‌خاطر تعارض علوی و عباسی می‌دانستند. درحالی که هرگز چنین موضوعی نیست و تنها دلیلی که موجب شهادت فرزند پیامبر(ص) شد تلاش دائمی ایشان برای جهاد تبیین بود.
وی با اشاره به محتوای حدیث معروف سلسلة‌الذهب امام رضا(ع) که در مسیر مدینه به توس از سوی امام مطرح شد با این مضمون: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی. قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا» به ارائه چند نکته می‌پردازد و می‌گوید: نخستین نکته‌ مطرح در باب این حدیث این است که چه کسانی در خواست حدیث کردند؟ متقاضیان حدیث در آن زمان همه از اهل سنت بوده و شاید امامت امام را قبول نداشتند، اما ایشان را به عنوان یک شخصیت متقی، محترم و عالم می‌دانستند. در این حدیث اصلاً مخاطب شیعه نیست و حتی نویسنده حدیث هم از اهل سنت آن زمان بود.
وی ادامه ‌می‌دهد: نکته قابل توجه این است که در زمان درگیر شدن بنی‌امیه و بنی‌عباس، آنچه قدرت مثال‌زدنی بنی‌امیه را فشل و نابود کرد، اراده مردم خراسان برای حذف آن‌ها بود. به همین خاطر شاهد حضور خراسانی‌ها در کنار بنی‌عباس برای زمین زدن اموی‌ها بودیم. با این اوصاف بهتر می‌توان درک کرد مخاطبان حدیث سلسلةالذهب شیعی نیستند بلکه اهل سنت آن زمان هستند که به اهل بیت احترام می‌گذارند، ارادتی به کربلا و امام حسین(ع) دارند و در زمان حضور امام رضا(ع) در توس اساساً فضا، فضای تسنن است و شیعه‌ای به آن صورت نداریم و ارادت به اهل بیت(ع) نسبی است. این محقق تفسیر و علوم قرآنی در پاسخ به چرایی اینکه مأمون امام هشتم را به خراسان آورد و با اشاره به اینکه مأمون مانند هارون‌الرشید سیاستمدار بی‌نظیری بود به همین خاطر به دنبال آن بود با آوردن امام رئوف به خراسان و مناطق شرقی، قدری از فشار قیام‌های علویان بکاهد و برای حکومتش ماهیتی ترتیب دهد که علویان را از موضع نرم تحت کنترل داشته باشد، می‌گوید: اما امام رضا(ع) کار جهاد تبیین خود را رها نمی‌کند و کار به جایی می‌رسد که پیروان، حامیان و مدافعان مأمون شروع به روآوردن از عباسی‌گری به بنی‌هاشم می‌کنند، زیرا امام وقت جامعه با روشنگری حقیقت قرآن، حقیقت حدیث و حقیقت رسول خدا(ص) به مردم آگاهی می‌دهد.
سید ابراهیم راد می‌افزاید: مأمون که به دنبال کنترل علویان بود حالا شاهد ضعف پایگاه اجتماعی خود است و جایگاهش رو به زوال می‌گذارد، زیرا جهاد تبیین امام رضا(ع) مبتنی بر تعاریف دقیق از مبانی اسلام و پیامبر و سیره اهل بیت(ع) است. نتیجه جهاد تبیین امام در دو سال حضورشان در توس این بود که بخش بزرگی از مردم ایران اخلاص اهل بیت(ع) را درک کردند و به تشیع روی آوردند؛ البته امام مهربانی‌ها نیز در این مسیر به شهادت رسید.

جهاد تبیین عاشورا، انقلاب ترکیبی حق علیه باطل
سید ابراهیم راد فعل و ماهیت شهادت امام رضا(ع) را جهاد تبیین می‌داند و با بیان اینکه مأمون هرگز نمی‌خواست امام را شهید کند بلکه به دنبال استفاده سیاسی از وجود امام برای کنترل علویان بود، می‌گوید: اگر بخواهیم واژه انقلاب و جهاد تبیین را در حوزه اهل‌بیت(ع) به کار ببریم باید انقلاب را تعریف کنیم. واقعه عاشورا همان مسیری است که اهل‌بیت(ع) با جهاد تبیین طی کردند تا به نقطه اثرگذاری و به وجود آوردن تغییر و تحول مسیر امت ختم شد و آن‌ها را بار دیگر به اسلام حقیقی راهنمایی کرد. جهاد تبیین در بسترهای مختلف، متفاوت ظاهر می‌شود. در یک میدان با اقدام نرم و ارشادی، در یک میدان با اقدامات ترکیبی که شامل به‌کارگیری همه ابزارها از پیش تا پس از نبرد می‌شود. جهاد تبیین عاشورا نبردی ترکیبی برای به هم زدن تعاریف سیاهی بود که از اسلام از سوی یزید زمان ارائه شده بود و همه درحال قرائتی اشتباه از اسلام بودند. به همین خاطر، حرکت سنجیده امام حسین(ع)، یک اسلام دوباره‌ای را برای ابد ایجاد کرد.

خبرنگار: حسین محمدی اصل