نمایشگاه کتاب تهران در ادامه سلسله رویدادهایی طراحی و اجرا شد که در دهه۶۰ برای پا گرفتن دوباره فرهنگ و هنر پس از انقلاب اسلامی راه‌اندازی شد. پیشتر تجربه برگزاری جشنواره‌های فیلم و تئاتر فجر در سال ۱۳۶۱ به دست اندرکاران نشان داده بود برای ارزیابی عملکرد و عرضه منسجم و شایسته محصولات و تولیدات فرهنگی کشور، رویدادهایی متمرکز می‌تواند تا چه حد ثمربخش باشد . این را هم در نظر بگیرید که همه این اتفاق‌ها در حالی صورت گرفت که کشور درگیر یک جنگ بزرگ تحمیلی بود و شهرهای مختلف کشور به صورت مرتب توسط ارتش بعث بمباران می‌شد. برگزاری چنین رویداد بزرگی در گیرودار یک جنگ همه‌جانبه نشان می‌دهد اهمیت حوزه فرهنگ در نظر مسئولان جمهوری اسلامی ‌تا چه حد برجسته بوده است.
نمایشگاه کتاب تهران پس از برگزاری ۳۳دوره به صورت مرتب (با احتساب دو سال تعطیلی اجباری به دلیل مشکلات ناشی از همه‌گیری بیماری کرونا) امروز به یک برند مهم فرهنگی نه تنها در ایران، بلکه در سطح منطقه و جهان تبدیل شده است.
رکوردهای بازدید از این نمایشگاه در بین نمایشگاه‌های کتاب در سراسر جهان بی‌نظیر است. از طرف دیگر نمایشگاه کتاب که پس از چند سال برگزاری آن به صورت ثابت به ماه اردیبهشت منتقل شد، به یک نقطه عطف در فعالیت‌های فرهنگی سالانه در کشور تبدیل شده است. امروزه بی‌اغراق تقویم کاری سالانه صنعت نشر در ایران با زمان برگزاری نمایشگاه کتاب تنظیم می‌شود. ناشران در ماه‌های آغازین سال، با حضور در نمایشگاه حاصل یک سال فعالیت خود را عرضه می‌کنند، بازاریابی و تبلیغات انجام می‌دهند، بازخورد لازم درباره آثار انتشار یافته را دریافت می‌کنند و پس از پایان نمایشگاه تا پاییز عملاً صنعت نشر در حال ارزیابی عملکرد نمایشگاهی خود است و باز از پاییز کار برای نمایشگاه سال بعد آغاز می‌شود و در ماه‌های پایانی هر سال صنعت نشر در اوج فعالیت خود است.

مشکلی دیرپا و حل‌نشدنی
نمایشگاه، ۳۵ سال پیش در تنها محل قابل برگزاری موجود یعنی مجموعه نمایشگاه بین‌المللی تهران آغاز به کار کرد. تا سال ۱۳۸۵ هم مکان برگزاری نمایشگاه تغییری نکرد اما در آن سال بود که مسئولان متوجه شدند دیگر امکان برگزاری نمایشگاه کتاب در مجموعه نمایشگاه بین‌المللی وجود ندارد. با در نظر داشتن این نکته که از سال ۱۳۷۲ نمایشگاه مطبوعات و نمایشگاه کتاب به صورت همزمان برگزار می‌شد و در همین بازه زمانی جمعیت تهران به شدت رو به فزونی گذاشته بود. برگزاری نمایشگاه به معنای ایجاد ترافیک شدید و مشکلات بی‌پایان برای مردم شده بود. نخستین راه حل منفک کردن دو نمایشگاه از هم و بعد منتقل کردن محل برگزاری آن‌ها به جایی دیگر بود. نمایشگاه مطبوعات نخست به مرکز آفرینش‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و بعد به مصلای تهران منتقل شد (و البته پس از چند سال تعطیل شد) و نمایشگاه کتاب هم در مجموعه مصلای بزرگ امام خمینی(ره) به کار خود ادامه داد. به این ترتیب از سال ۱۳۸۶ تا سال ۱۳۹۴ نمایشگاه در مصلی برگزار شد. برگزاری نمایشگاه در مصلی مشکلات کمتری نسبت به نمایشگاه بین‌المللی داشت اما باز هم سبب ایجاد ترافیک می‌شد، ضمن اینکه مجموعه مصلی برای برگزاری نمایشگاه ساخته نشده بود و برگزاری نمایشگاه در این مکان از روی ناچاری بود. تجربه برگزاری دو دوره نمایشگاه در سال‌های ۹۵ و ۹۶ در مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب هم موفق از آب درنیامد. مشکلات زیرساختی شدید و منتقل شدن ترافیک از داخل شهر به مبادی ورودی تهران، نشان داد این ایده هم ناپخته بوده است و از سال بعد دوباره نمایشگاه به مصلی منتقل شد. مشکل مکان برگزاری نمایشگاه در طول بیش از سه دهه برگزاری آن پابرجا مانده است. این یک نقطه ضعف بزرگ برای نمایشگاهی با این سابقه و تأثیرگذاری است که باید مسئولان در طول این ۳۵سال برایش چاره‌ای می‌اندیشیدند که البته نیندیشیدند!

نمایشگاه یا فروشگاه
یکی از بحث‌های همیشگی درباره نمایشگاه کتاب تهران همیشه این بوده است که نمایشگاه کتاب، به معنای واقعی و دقیق آن نمایشگاه نیست. نمایشگاه‌های کتاب در سطح جهان، محلی برای عرضه است نه فروش. در این نمایشگاه‌ها ناشران، مؤلفان، مترجمان و تصویرگران حضور دارند و در مباحثات و مذاکرات مختلفی درباره آثارشان شرکت می‌کنند و اگر خرید و فروشی هم هست، خرید و فروش امتیاز ترجمه و نشر اثر است که میان ناشران و پدیدآورندگان صورت می‌گیرد. انتقاد به فروشگاه بودن نمایشگاه انتقاد واردی است اما این را هم باید در نظر گرفت که فروش کتاب با مبلغ بزرگ و قابل توجهی که در نمایشگاه به آن می‌رسیم، مهم‌ترین راه ادامه حیات صنعت نشر در ایران است. صنعت نشر ایران دچار مشکلات بسیار بزرگی است؛ هم فرسودگی تجهیزات، هم گردش مالی پایین و هم قدیمی ‌بودن چرخه توزیع موجب شده است این صنعت نتواند به رشد متناسب و متوازنی دست یابد ولی چالش بزرگ و اصلی بر سر راه این صنعت کاسته شدن از جمعیت کتابخوان سنتی و باقی ماندن حجم عظیمی‌از صنعت نشر کشور در دوران چاپ است. مشکل شبکه سنتی و قدیمی‌ توزیع هم سبب شده است بخش مهمی‌ از تولیدات فرهنگی کشور به صورت متوازن و عادلانه‌ای در سراسر کشور توزیع و پخش نشوند. در چنین شرایطی بستن روزنه فروش نمایشگاهی به معنای مرگ زودرس ناشران خواهد بود. تجربه برگزاری نمایشگاه‌های مجازی کتاب در سال‌های اخیر نشان داد می‌توان برای حل بخشی از مشکلات صنعت نشر و کاستن از وجهه فروشگاهی نمایشگاه کتاب تهران، به نمایشگاه مجازی بیشتر فکر کرد و با زیرساختی بهتر و البته رفع مشکلات فعلی در برگزاری نمایشگاه مجازی، بخشی از بار فروش نمایشگاه را به نمایشگاه مجازی منتقل کرد اما تعطیل کردن فروش نمایشگاهی در آینده‌ای نزدیک، به نظر عملی و دست‌نیافتنی است و باید نمایشگاه کتاب تهران را دست‌کم در میان‌مدت با همین ویژگی‌های منحصر به فردش پذیرفت و البته به صورت تدریجی مشکلات آن را کاهش داد تا بتوان به ایده نمایشگاهی واقعی، بین‌المللی و مؤثر در جهانی کردن صنعت نشر ایران دست یافت.