به گزارش قدس آنلاین، گرچه از منظر برخی، جایگاه حوزه مشهد و خراسان از جهات کمّی و کیفی پس از قم و نجف قرار می‌گیرد؛ اما شخصیت‌های فراوانی از چهره‌های دوران‌ساز و جریان‌ساز ایران، تشیع و جهان اسلام، دانش‌آموخته این حوزه و تربیت‌یافته حریم رضوی هستند.

یکی از این ناموران، میرزا مهدی اصفهانی، فقیه و متأله قرن اخیر است که در ۲۳آبان ۱۳۲۵ هجری خورشیدی در مشهد رحلت کرد. او در سال ۱۲۶۴ خورشیدی در اصفهان متولد شد و در ۹سالگی پدر خود را از دست داد.

شیخ محمدمهدی پس از تحصیل مقدمات در اصفهان عازم عتبات عالیات در عراق شده، در کربلا اقامت کرده و از مقام معنوی و علمی استادان بزرگ آن شهر بهره‌مند شد. پس از حدود ۲۰سال، به توصیه آیت‌الله سید اسماعیل صدر، برجسته‌ترین استاد خود در کربلا که از شاگردان ممتاز میرزای شیرازی بود عازم نجف شد و در درس دو استوانه اصلی نجف در آن زمان یعنی آخوند خراسانی و سید کاظم یزدی شرکت کرد. در همین دوران که کوران حوادث عصر مشروطه در ایران بود به صورت خصوصی از محضر میرزای نائینی، فقیه سترگ حامی مشروطه در فقه و اصول بهره برد. گفته می‌شود او یکی از حلقه‌های علمی قوی را پیرامون میرزای نائینی به‌وجود می‌آورد و ۱۴سال از درس و تحقیقات نائینی استفاده کرد.

میرزای اصفهانی در سن ۳۵سالگی به مراتب والای اجتهاد رسید و در آستانه بازگشت به ایران اجازه اجتهاد خود را از استادش میرزای نائینی دریافت کرد. میرزا مهدی اصفهانی در کنار تحصیلات فقهی و اصولی به تحقیق در علوم عقلی هم می‌پرداخت. گزارش شده موضوعات بنیادین معرفتی، ذهن او را به خود مشغول کرده بود و از این رو برای یافتن پاسخ‌های خود به فلسفه روی ‌آورد اما گفته می‌شود از آن ناامید و به وادی عرفان وارد شد و شخصیت‌های سترگ این عرصه را درک و سیر و سلوک معنوی سنگینی را تجربه کرد.

روح پرسشگری که با توسل آرام گرفت

در روایت مشهور میان شاگردان میرزای اصفهانی، هیچ یک از دو مسلک عرفانی و فلسفی روح پرسشگر و ناآرام او را آرام نکرد و در حالی که در علوم بشری راه را بر کشف حقیقت بسته می‌دید با توسل به حضرت ولی‌عصر(عج) در مسجد سهله توانست راه برون‌رفتی برای خود بیابد که از نظر شاگردان این متأله بزرگ سرآغاز و منشأ تمامی تحولات فکری و آثار و برکات پس از آن است.

گفته می‌شود میرزای اصفهانی توانسته به محضر حضرت حجت(عج) تشرف یابد و در این دیدار از ناحیه آن حضرت(عج) نوشته‌ای به او عرضه شده که در آن، عبارت «طلب المعارف من غیر طریقنا أهل البیت مساوق لإنکارنا» به چشم می‌خورده و در پایین لوح، تعبیر «و قد أقامنی الله و أنا حجة بن الحسن» به صورت امضا آمده بود. این روایت‌های شوق‌انگیز تا سال‌ها بعد انگیزه پیشران شاگردان مکتب میرزای اصفهانی شد و تأثیرات فراوانی در دلدادگی و شیفتگی به آرای او ایجاد کرد.

پس از گذشت حدود هفت سال از این تحول روحی و معنوی، به ایران بازمی‌گردد و راهی مشهد می‌شود. در نظر برخی محققان مانند مهدی باغبان خطیبی در کتاب «اندیشه‌نامه فقیه اهل‌بیت آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی(ره)» قرائن متعددی وجود دارد که میرزا از این هجرت به مشهد، اهداف اصلاحی در حوزه‌های ایران نیز داشته است. یکی از نشانه‌های این نگرش، پیگیری و اصرار محمدمهدی اصفهانی برای دیدار و گفت‌وگو با علمای بزرگ در بلاد مختلف طول مسیر عنوان می‌شود.

شهرت یافتن مکتب تفکیک توسط مدافعان رهیافت‌های فکری میرزای اصفهانی

میرزای اصفهانی در سال ۱۳۰۰ خورشیدی به مشهدالرضا(ع) وارد می‌شود. در این مقطع، حوزه خراسان که صاحب استادان و حکیمان برجسته در علوم عقلی بود به سوی مبانی و آرای میرزای اصفهانی متمایل شد و دانش‌های عقلی می‌رفت که رونق خود را از دست بدهد و علوم نقلی و حدیث و اخبار اهل بیت(ع) در صدر اهتمام قرار گیرد.

گرچه در دوره رضاخانی و واقعه گوهرشاد و کشف حجاب و اجبار به لباس متحدالشکل، حوزه مشهد خاموش شد؛ اما پس از کنار رفتن رضاخان از سلطنت و کاهش فشارها، میرزای اصفهانی دور تازه‌ای از بحث و تعلیم را آغاز کرد که موجب شهرت و تأثیر بیشتری نسبت به گذشته برای او شد.

شیخ علی اکبر نوقانی، شیخ محمدکاظم دامغانی، شیخ هاشم قزوینی، شیخ مجتبی قزوینی، شیخ محمود حلبی، شیخ حسنعلی مروارید، میرزا جوادآقا تهرانی، شیخ محمدباقر ملکی میانجی، شیخ علی نمازی شاهرودی، شیخ عبدالنبی کجوری و آیت‌الله شیخ حسین وحید خراسانی از نامداران مدرسه معارفی میرزای اصفهانی در مشهد و خراسان و جهان تشیع هستند که هر کدام با تألیفات متنوع در تداوم و گسترش مکتب او سهم وافر داشته‌اند.

اما آنچه آموزه‌ها، آرا و سیره علمی و عملی میرزای اصفهانی را در قالب یک مکتب جلوه‌گر ساخته اهتمام وافر برخی فرزانگان مدرسه معارفی او به‌خصوص علامه محمدرضا حکیمی است که با واسطه شیخ مجتبی قزوینی و شیخ هاشم قزوینی از شاگردان و مدافعان رهیافت‌های فکری میرزای اصفهانی است؛ اندیشه‌ای در ایران و بلکه جهان اسلام با عنوان «مکتب تفکیک» شهرت یافته و بر تفکیک علوم وحیانی اهل بیت(ع) از دانش‌های بشری در مسیر معرفت انسان و جهان تأکید دارد تا موجب بروز خطا و انحراف نشود.

امتیازهایی که میرزای اصفهانی برای حوزه خراسان به ارمغان آورده است

چند مسئله‌ای که در یادبود و سالگرد میرزای اصفهانی لازم به یادآوری است نخست شخصیت متأله و سرشار از ایمان و شوریدگی او است که هاله‌ای از احتمال اتصال به ساحت حضرت ولی‌عصر(عج) جذابیت بی‌نظیری نزد شاگردان و مریدان او حتی برای مخاطبان امروز دارد.

توفیق او در تأسیس نوعی مکتب فکری و معارفی برای حوزه خراسان که مقام نخست را در جهان تشیع ندارد یک امتیاز کم‌سابقه است. به هر روی، مکتب تفکیک یا مدرسه معارفی خراسان در طول چند دهه اخیر با نوسازی و بازسازی خود توانسته در محافل فکری حوزوی و دانشگاهی محل تضارب‌آرا باشد و توجه و نقد و بررسی‌های متنوعی را به خود جلب کند.

همین وضعیت زمینه ایجاد نوعی بستر برای رشد تمدنی را برای خراسان و شیعه و مشهدالرضا(ع) فراهم کرده است. گرچه مکتب میرزای اصفهانی هنوز به‌طور جامع و شایسته مورد بحث و فحص لازم قرار نگرفته اما مطالعات درباره آن رو به افزایش است و چنین روندی رونق اندیشه‌ورزی را در پی خواهد داشت و هر مرکز علمی که دارای چشمه‌های جوشان از نظریه‌پردازی باشد طبعاً افکار اندیشمندان را به سوی خود جلب می‌کند.

در مقیاس فرامحلی و ناظر به فرایندهای علم و معرفت در جهان اسلام، به نظر می‌رسد تکاپوی میرزای اصفهانی و شاگردان و وفاداران به روش او، قابلیت مباحثه و عرضه در مقابل مکاتب دیگر را داراست. تاریخ فکر در جهان اسلام با گروه‌های متعددی مواجه بوده که مدعی استغنا از فکرت، فلسفه، تعقل، ترجیح حدیث و بسنده کردن به آن شده‌اند و پیامدهای مخربی بر حیات جوامع اسلامی بر جای گذاشته‌اند، از این رو در مقایسه با آن‌ها می‌توان به تمایزهای مکتب معارفی میرزا اندیشید.

از منظر تمدنی، به‌طور معمول شهرهای درخشان در تمدن‌های گذشته و حال از یک مرکزیت علمی برخوردار بوده و هستند که درحقیقت، اتکای مؤسسات علمی بر دانش و نظریات و دانشمندان فعال در آن علم به شمار می‌رود.

حوزه مشهد و خراسان اکنون در جهان تشیع دارای یک مکتب قابل توسعه و نقد و بررسی است، بنابراین می‌تواند به تسریع جهش‌های تمدنی و نشر معارف رضوی در این نقطه از جهان اسلام کمک شایانی کند.

خبرنگار: بهمن دهستانی