سنت سفرنامه‌نویسی از دیرباز در بین اقوام و ملل دنیا مرسوم بوده و جهانگردان و سفرنامه‌نویسان تلاش کرده‌اند با توجه به گرایش‌های فکری خود و نگرشی که داشته‌اند، تا حد امکان، آداب و رسوم مردم در شهرها و روستاهایی که از آن‌ها دیدن کرده‌اند را بازگو کنند و به تشریح و توصیف اماکن و آثار تاریخی، حوادث و رویدادهای بین راه و در مقصد بپردازند. به همین دلیل یکی از منابع مرجع در اثبات گزاره‌ها و وجود اماکن تاریخی، رجوع به سفرنامه‌هایی است که طی اعصار و قرون متمادی نوشته شده‌اند.
از ویژگی‌های خوب کتاب «بیت‌الاحزان؛ حقیقت انکارناپذیر» ارجاع به سفرنامه‌های فراوانی است که در آن‌ها سیاحان و سفرنامه‌نویسان تصریح کرده‌اند شیعیان پس از توقف در مدینه‌النبی(ص)، در خانه حضرت فاطمه زهرا(س) که به حجره شریف پیامبر(ص) متصل است، در بقیع و در کنار قبری که در ضلع جنوبی گنبد ائمه بقیع بوده و در بیت‌الاحزان، زیارت‌نامه حضرت زهرا(س) را خوانده و بر شهادت مظلومانه ایشان و در غم مصائب آن بزرگوار اشک می‌ریخته‌اند. بد نیست روایت این سفرنامه‌نویسان و مستشرقان را به نقل از این کتاب بخوانیم.
دو، سه ساعت عزاداری در بیت‌الاحزان
حاج سید احمد هدایتی متولد ۱۲۵۰هجری شمسی است که جدش سیدابوالحسن، داماد فتحعلی شاه قاجار و تولیت آستان حضرت عبدالعظیم(ع) بوده است. خود او نیز ابتدا در مقام نایب‌التولیه و سپس در سال ۱۲۹۸ تا پایان عمر عهده‌دار مسئولیت تولیت آستان حضرت عبدالعظیم(ع) شد. او از جمله کسانی است که در آستانه تخریب بیت‌الاحزان و پنج سال پیش از این حادثه، درباره بیت‌الاحزان نوشته و در سفرنامه خود به نام «داستان بازیافتگان»، ماجرای زیارتش را این‌گونه روایت کرده است: «امروز جمعه هفدهم محرم مطابق دهم میزان گذشته از زیارت حضرت رسالت و ائمه بقیع علیهم‌السلام، حضرت صدیقه طاهره جده مظلومه – سلام‌الله علیها - را به زیارت کامل اختصاص دادیم؛ یعنی آن حضرت را در موارد خمسه که موافق روایات باید مدفن آن بزرگوار در یکی از آن‌ها باشد زیارت نمودیم. اول در خانه آن حضرت که داخل مسجد شده است و امروز گوشه شمالی ضریح مقدس نبوی است. دوم بین ضریح و محراب نبوی که بالای یک ستونی در آنجا حدیث «مَا بَینَ قَبْرِی وَمِنْبَرِی رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّة» به خط درشت نوشته شده است. سوم در ضریح ائمه بقیع ، چهارم در ضریح عباس و فاطمه بنت اسد و پنجم در بیت‌الاحزان که در قبرستان بقیع واقع است و در موضع اخیر خیلی بر مظلومیت آن بزرگوار گریستم و مدت دو سه ساعت در آنجا به عزاداری فرزند دلبندش مشغول بودیم، طرف عصر و شب هم در مسجد مطهر نبوی به زیارت و دعا اشتغال داشتیم».
قبةالحزن در بقیع
سرلشکر ابراهیم رفعت پاشا، فردی دانشمند و شجاع که سه سال سمت امیرالحاج مصر را برعهده داشت، کتاب «مرآة‌الحرمین» که شرح مسافرت‌های او به حج در همین سال‌هاست را در زمان حیاتش یعنی سال ۱۳۴۴ هجری قمری در قاهره به چاپ رساند. وی جزئیات مسیر کاروان‌های حج و شهر مکه و وصف ویژگی‌های مسجدالحرام و کعبه را آورده و اندازه‌گیری‌های جای جای این مسجد، شماره و مشخصات ستون‌ها و ابواب بیت‌الحرام را به دقت ثبت کرده است. رفعت پاشا خصوصیات دقیقی از شهر مدینه و حرم شریف نبوی و چگونگی وضع فرهنگی و دیگر خصوصیات مردم این دیار را با جزئیات دقیق و تفصیل فراوان بیان کرده است. این کتاب همواره در طول نزدیک به یک قرن گذشته مورد بهره‌برداری مؤلفان و تاریخ‌نگاران درباره حرمین شریفین بوده که به حق، یادگاری پربار از نویسنده آن است. رفعت پاشا برای آخرین بار در سال ۱۳۲۵ هجری قمری بقیع را زیارت کرده و مشاهدات خود را درباره بیت‌الاحزان چنین نقل می‌کند: «در بقیع گنبد دیگری نیز وجود دارد که «قبةالحزن» نامیده می‌شود و می‌گویند این گنبد در بالای همان محلی ساخته شده است که حضرت فاطمه(س) پس از رسول خدا(ص) بدان جا می‌آمده و حزن و اندوه خود را ابراز می‌نموده است. در بقیع گنبدهای زیادی بوده که وهابی‌ها آن‌ها از بین برده‌اند».
روایت فرانسیس بورتون از مأمن آخرین روزهای دختر پیامبر(ص)
سر ریچارد فرانسیس بورتون، جاسوس انگلیسی متولد مارس ۱۸۲۱ میلادی مطابق با سال ۱۲۳۶ هجری قمری و متوفی اکتبر ۱۸۹۰ میلادی مطابق با سال ۱۳۰۸ هجری قمری است. او که هفت سال در خدمت ارتش انگلستان در هند زندگی کرد زبان‌های هندی، پنجابی، فارسی، عربی و سندی را فرا گرفت. در سال ۱۸۴۹ میلادی مطابق با سال ۱۲۶۵هجری قمری به انگلستان بازگشت و از سوی انجمن جغرافیای پادشاهی انگلستان برای سفر به مکه مأموریت یافت. در طول تاریخ تعدادی از جهانگردان غربی در ظاهر مسلمانان و حجاج وارد مکه و مدینه شده و بیشتر آنان نیز که از نویسندگان بوده‌اند توانسته‌اند مشاهدات و برداشت‌های خود را به صورت کتاب و سفرنامه در اختیار دیگران قرار دهند. گرچه بعضی از این نوشته‌ها و برداشت‌ها توأم با مطالب خلاف واقع و نادرست و همراه با اغراض و تعصب است ولی در عین حال می‌توان مطالب و نکات ارزشمند و پربها نیز از آن‌ها بدست آورد. سر ریچارد بورتون سفرش را در سوم آوریل ۱۸۵۳ میلادی به صورت یک مسلمان افغانی به نام عبدالله آغاز کرده و پس از یک ماه اقامت در اسکندریه و یاد گرفتن خواندن نماز و قرآن رهسپار حجاز و سفر حج شد. او ابتدا به مدینه رفته و از اماکن مختلف آن دیدن کرد. سپس با کاروانی از حجاج به مکه سفر کرد. او تمام جزئیاتی را که می‌دید به صورت مخفیانه گزارش می‌کرد. بعد از پایان مراسم حج از طریق جده رهسپار سوئز شد و بعدها سفرنامه خود را در دو جلد بزرگ منتشر کرد.
جهانگرد و جاسوس انگلیسی در سیاحت‌نامه خود از آثار و ابنیه اسلامی که از نزدیک مشاهده کردده از جمله بیت‌الاحزان یاد کرده و در وصف آن چنین گفته: «در بقیع مسجد کوچکی است که در سمت جنوبی گنبد عباس بن عبدالمطلب واقع شده و این مکان را بیت‌الاحزان نیز می‌نامند؛ زیرا فاطمه زهرا آخرین روزهای عمر خویش را در این محل به سر می‌برده و برای از دست دادن پدر عزیزش نوحه‌سرایی می‌کرده است».
خبرنگار: نیکوکار
نظر شما