با این حال، شاید خیلی‌ها ندانند میرزای نائینی نه فقط در عرصه فقه سیاسی، بلکه در بسیاری از زمینه‌های فکری و معنوی از ستون‌های استوار و اسوه‌های تمام‌عیار دوران خود بود. آیت‌الله محمدحسین غروی نائینی از شاگردان برجسته سه فقیه سیاستمدار میرزای شیرازی، شیخ محمدباقر اصفهانی و آخوند خراسانی محسوب می‌شد و با این حال، او را در زمره شاگردان برجسته ملاحسینقلی همدانی، عارف نامدار دوران معاصر دانسته‌اند و از تلاش وی برای تهذیب نفس و کسب معرفت، داستان‌ها نقل می‌کنند.

فقیه سیاستمدار
آیت‌الله نائینی در ۱۴ خرداد سال ۱۲۳۹شمسی در نائین به دنیا آمد. پدر و جد او، شیخ‌الاسلام اصفهان بودند. میرزا در زادگاهش مقدمات را فراگرفت و در ۱۷سالگی راهی حوزه علمیه اصفهان شد؛ اما به دستور پدرش مانند دیگر طلاب در مدرسه حجره نگرفت و تحت سرپرستی و نظارت آیت‌الله شیخ محمدباقر اصفهانی تحصیل می‌کرد و در منزل این مجتهد نامدار و اهل سیاست سکونت داشت. به این ترتیب، میرزای نائینی از همان نخستین سال‌های طلبگی، با فقه سیاسی آشنا شد و پس از آشنایی با سیدجمال‌الدین اسدآبادی در همین دوران، رویکردهای سیاسی‌اش جنبه‌های آشکارتری پیدا کرد. بعدها که در سال ۱۲۶۴شمسی به عتبات رفت تا به تحصیل ادامه دهد، خودش را به سامرا رساند و در محضر درس میرزای بزرگ شیرازی حاضر شد و استاد، وقتی هوش سیاسی و تسلط فقهی شاگردش را مشاهده کرد، او را به عنوان طرف مشورت و نویسنده فتواها و نامه‌هایش برگزید. میرزای نائینی در جریان صدور فتوای مشهور تنباکو، نقشی بسیار محوری ایفا کرد و افزون بر مشورت دادن به استادش، برخی از دوستان خود را که اهل قلم بودند مانند مرحوم شیخ حسن کربلایی به نگارش تاریخ نهضت تنباکو تشویق کرد و به این ترتیب، کتاب «تاریخ دخانیه» به رشته تحریر درآمد. میرزای نائینی پس از رحلت میرزای شیرازی به نجف هجرت کرد و در این حوزه نیز در کنار تدریس، از درس آخوند خراسانی بهره‌مند بود و البته رایزن اصلی آخوند در حوزه فعالیت‌های سیاسی به شمار می‌رفت. میرزای نائینی در جریان نهضت مشروطه، یکی از تئوریسین‌های اصلی جناح طرفدار این نهضت، در حوزه علمیه نجف بود و کتاب مشهور «تنبیهُ الاُمَّه و تَنْزیهُ المِلَّه» را در همین زمان به رشته تحریر درآورد؛ هر چند که بعدها و با مشاهده رویکرد مشروطه‌خواهان تندرو، به مخالفت با رفتارهای آن‌ها پرداخت و حتی نقلی وجود دارد که آن مرحوم، دستور جمع‌آوری کتاب «تنبیهُ الاُمَّه و تَنْزیهُ المِلَّه» را هم صادر کرد.

فرازهایی از اندیشه سیاسی
طی این سال‌ها، میرزای نائینی شاگردان زبده و برجسته‌ای تربیت کرد؛ آیات عظام گلپایگانی، حکیم، میلانی و خوئی و مراجع بزرگ تقلید دوران معاصر، همه از شاگردان میرزای نائینی بودند. آیات سیدجواد خامنه‌ای، محمدرضا مظفر، میرزا هاشم آملی، علامه طباطبایی، میرزامهدی آشتیانی و بسیاری دیگر در زمره حاضران در درس میرزا قرار داشتند. آیت‌الله نائینی را «مجدد علم اصول» می‌دانند؛ با این حال، چنان ‌که اشاره شد، وی در حوزه‌های مختلف علمی از تبحر بالایی برخوردار بود. او آثار بسیاری از خود به جا گذاشت، اما هیچ‌ کدام شهرت «تنبیهُ الاُمَّه و تَنْزیهُ المِلَّه» را پیدا نکرد. برخلاف اعتقاد برخی از نویسندگان، میرزای نائینی نظام مشروطه را نظام ایده‌آل اسلام نمی‌دانست؛ اما معتقد بود مشروطه از بسیاری جهات بر استبداد برتری دارد و از آنجا که می‌تواند شرایط جامعه اسلامی را بهبود بخشد، باید از آن حمایت کرد تا جای حکومت استبدادی را بگیرد. آیت‌الله نائینی مانند استادانش معتقد بود «قوانین مجلس به صرف اینکه توسط نمایندگان به تصویب رسیده باشد، در اسلامی بودن آن کفایت نمی‌کند و باید چندین مجتهد بزرگ بر آن مصوبات از حیث عدم مخالفت با مکتب تشیع، مُهر تأیید بزنند تا سپس مصوبات برای اجرایی شدن به حرکت درآیند». این دیدگاه به نوعی با اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه که حضور پنج نفر از علما و مجتهدان هر عصر را برای تأیید اسلامی بودن مصوبات مجلس شورای ملی ضروری می‌دانست، همخوانی داشت. اصل مذکور را شیخ شهید، آیت‌الله فضل‌الله نوری در متن متمم قانون اساسی مشروطه گنجاند. میرزای نائینی در ۲۶ جمادی‌الاول ۱۳۵۵ (۲۴ مرداد ۱۳۱۵) در ۷۶ سالگی رحلت کرد و در حرم مطهر امام علی(ع) در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

خبرنگار: محمدحسین نیـکـبـخـت