شاهد مثال ما برگی است از این دفتر که به نام مادری ۶۳ساله ثبت می‌شود. مادر، همسر، خواهر و دختری مهربان که خانواده‌اش به پاس قدردانی از زحمت‌های بی منت او، پیشنهاد اهدای اعضای قابل پیوند وی به بیماران نیازمند پیوند عضو را پذیرفتند تا با این اقدام خداپسندانه، نام او را جاودانه کنند.

خانم اشرف حسام، از چند سال پیش سابقه فشار خون بالا داشت. عصر پنجشنبه ۱۴اردیبهشت امسال در حالی که مشغول پخت‌وپز بود دچار سرگیجه شد. پس از مدتی کوتاه، علائم وی کمی بهبود یافت، اما حدود ساعت یک بامداد جمعه ۱۵ اردیبهشت دچار اختلال هوشیاری شد و با انتقال به بیمارستان شهید هاشمی‌نژاد و پس از بررسی‌های اولیه پزشکان، تشخیص سکته هموراژیک یا سکته مغزی خونریزی دهنده (ناشی از فشار خون بالا ) برای او داده شد.

وی با وجود تلاش‌های تیم درمانی به کما رفت و پس از دو روز بستری در این بیمارستان، پزشک معالج تشخیص مرگ مغزی او را اعلام کرد.

خانواده حسامی در حالی که در غم اندوه مادر عزیزشان داغدار بودند، پس از یکی دو ساعت با پیشنهاد اهدای عضو از سوی مسئولان پیوند اعضای دانشگاه علوم پزشکی موافقت کردند.

ساعت ۸ صبح ۱۹ اردیبهشت در سالن انتظار بیمارستان، معصومه، مسعود و مهدی حسامی همراه پدر و دایی‌شان هر یک با زبان خود، زیر لب وداع با عزیزشان را زمزمه می‌کنند. انگار عقربه‌های ساعت هم برای رسیدن به ساعت ۹ به سختی حرکت می‌کند تا فرصت بیشتری را به این خانواده برای خداحافظی با عزیزشان بدهد، با این حال، لحظه خداحافظی فرا می‌رسد و خانم حسامی را به بخش جراحی انتقال می‌دهند.

دختر خانم حسامی به ما می‌گوید مادرش رسالت مادری را به نحو احسن برای او و برادرانش انجام داده و با رفتار خود، بخشودگی را برای آن‌ها تفسیر کرده است.

معصومه حسامی ادامه می‌دهد: با آنکه مادرشان پیش از فوت با فرهنگ اهدای عضو آشنا نبوده و آن‌ها نیز در چند روز گذشته یعنی پس از اعلام خبر مرگ مغزی ایشان و شنیدن صحبت‌های مسئول گرفتن رضایت از خانواده بیماران مرگ مغزی؛ با این فرهنگ حسنه آشنا شدند، به این کار خداپسندانه رضایت دادند و یقین دارند مادرشان که در همه زندگی زنی بخشنده و مهربان بوده، از این تصمیم آن‌ها خشنود است.

آقای حسامی، برادر خانم حسامی نیز هدف از اهدای اعضای خواهرش را جلب رضایت الهی و نجات جان بیماران نیازمند پیوند عضو عنوان می‌کند و می‌افزاید: به جای دفن کردن اعضای قابل پیوند بیماران مرگ مغزی که زندگی آن‌ها خاتمه یافته، می‌توان با اهدای اعضای قابل پیوند آن‌ها، چند بیمار را از درد و رنج بیماری نجات داد و از این طریق توشه‌ای ارزشمند برای آخرت آن عزیز از دست رفته فراهم کرد.

زیباترین معنا برای زندگی پس از مرگ

کیارش اشرف‌زاده، یکی از اعضای تیم پیوند مرکز آموزشی، پژوهشی و درمانی پیوند اعضا و دیالیز منتصریه در خصوص اهدای عضو از بیماران مرگ مغزی به ما می‌گوید: انسان از ابتدای خلقت تاکنون همواره در جست‌وجوی روشی برای جاودانگی بوده و علم پزشکی نیز به دنبال تحقق این نیاز است. ضمن آنکه انسان‌های عصر حاضر، انسان‌هایی معناگرایند که پیش از هر تصمیم و انجام هر کاری در جست‌وجوی معنای آن‌ هستند که به اعتقاد من اهدای عضو از بیماران مرگ مغزی روشی برای تحقق این دو نیاز انسان‌هاست.

این فلوشیپ فوق تخصص پیوند اعضا ادامه می‌دهد: اهدای عضو از بیماران مرگ مغزی نه تنها به نیاز جاودانگی انسان پاسخ می‌دهد، بلکه به مفهوم مرگ در زندگی نیز معنا می‌بخشد. زیرا وقتی فردی دچار مرگ مغزی می‌شود اگر اعضای قابل پیوند او به بیماران نیازمند پیوند عضو اهدا شود، مرگ او به دیگران زندگی می‌بخشد که این جاودانگی زیباترین معنا برای زندگیِ پس از مرگ است. به همین دلیل من و بسیاری از همکاران، دوستان و بستگانم کارت اهدای عضو داریم.

تفاوت مرگ مغزی با کما

کتایون نجفی‌زاده، عضو هیئت مدیره مجمع جهانی فراهم‌آوری اعضای پیوندی در خصوص سازوکار مرگ مغزی به ما می‌گوید: قلب انسان از عضله تشکیل شده و هنگامی که به عضله، برق متصل می‌شود منقبض خواهد شد. این برق با استفاده از گره کوچکی به نام گره پیشاهنگ که کنار قلب قرار دارد و متشکل از بافت عصبی است ضمن جابه‌جا کردن یون‌ها امواج الکترونیکی تولید و در طول قلب منتشر می‌کند و موجب می‌شود این عضله بین ۶۰ تا ۱۰۰ بار در دقیقه منقبض شود. این گره کوچک برای جابه‌جا کردن یون‌ها نیازمند اکسیژن است. اکسیژنی که از ریه‌ها می‌آید، ولی فرمان تنفس از ساقه مغز صادر می‌شود. اما اگر اتفاقی بیفتد و مغز خونریزی کند، دچار تورم می‌شود و چهار رگی که از گردن وارد مغز شده و خون‌رسانی به آن را برعهده دارند مسدود می‌شوند، در نتیجه سلول‌های مغز در کمتر از چند دقیقه به دلیل دریافت نکردن خون می‌میرند و عملکرد آن‌ها مختل و به مرور متلاشی می‌شوند. به‌طوری که اگر پس از سه روز جمجمه افرادی که دچار مرگ مغزی شده‌اند شکافته شود به جای مغز پرچین و شکن، یک بافت متلاشی شده متعفن مشاهده می‌شود که این تفاوت عمده مرگ مغزی با کماست. در کما ساختمان مغز (سلول‌ها) سالم است اما عملکرد آن‌ها تا حد قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد، مانند فردی که بر اثر افت قند به کما می‌رود اما با تزریق گلوکز هشیار می‌شود، ولی در مرگ مغزی ساختمان مغز متلاشی می‌شود.

زمان طلایی اهدای عضو

این فوق تخصص بیماری‌های ریوی می‌افزاید: گره پیشاهنگ قلب بین هفت تا هشت دقیقه پس از ضربه به مغز و یا خونریزی مغزی بدون دریافت اکسیژن به فعالیت خود ادامه می‌دهد که اگر اورژانس در این هفت تا هشت دقیقه برسد و دستگاه تنفس مصنوعی را به فرد متصل کند، فعالیت گره پیشاهنگ و به دنبال آن تپش قلب ادامه می‌یابد، در حالی که فردی را که دچار مرگ مغزی شده بیش از چند روز نمی‌توان زنده نگه داشت، زیرا سمومی که از مغز فرد مرده ترشح می‌شود موجب فاسد شدن سلول‌ها و اعضای بدن او خواهند شد. به همین دلیل زمان طلایی اهدای عضو از افراد دچار مرگ مغزی بین سه تا چهار روز است.

نجفی زاده بی‌اطلاعی از مرگ مغزی و تفاوت آن با کما را مهم‌ترین دلیلی عنوان می‌کند که موجب می‌شود خانواده این افراد به اهدای عضو رضایت ندهند، زیرا در اغلب مواقع تصور می‌کنند عزیز آن‌ها ممکن است مانند بیمارانی که به کما رفته‌اند، به زندگی برگردد؛ درحالی که چنین اتفاقی به هیچ وجه ممکن نیست.

مدیرعامل انجمن اهدای عضو ایرانیان با اشاره به اهمیت اهدای عضو از افراد مرگ مغزی می‌گوید: پیوند عضو از سه روش قابل انجام است. یک روش اهدای عضو از افراد دچار ایست قلبی (البته با کیفیت بسیار پایین) است، اما در کشورهایی که امکان اهدا از افراد مرگ مغزی، به دلیل تعداد این افراد، محدود است به ناچار با تمهیدات خاصی از اعضای این بیماران استفاده می‌کنند. روش بعدی پیوند عضو از افراد زنده است. به عنوان نمونه امکان پیوند یک کلیه از فرد زنده به بیمار نیازمند پیوند کلیه وجود دارد. همچنین در شرایط خاصی امکان پیوند قسمتی از کبد فرد زنده به بیمار دیگری وجود دارد. اما تنها انتخاب ایده‌آل برای پیوند عضو به بیماران نیازمند پیوند، اهدای عضو از افراد مرگ مغزی است، یعنی افرادی که مغز آن‌ها از بین رفته ولی اعضای بدنشان را می‌توان به کمک دستگاه‌های مدرن پزشکی و دارو تا چند روز نگه داشت.

سالانه اعضای قابل پیوند ۳هزار مرگ مغزی دفن می‌شود

نجفی‌زاده می‌افزاید: سالانه بین ۵ تا ۸هزار بیمار با تابلو مرگ مغزی فوت می‌کنند که بیش از ۵۰درصد آن‌ها قابلیت اهدا دارند اما متأسفانه از بین ۴هزار مورد مناسب اهدای عضو فقط هزار نفر به اهدا رضایت می‌دهند و سالانه ۳هزار مرگ مغزی اعضای سالم خود را زیر خاک می‌برند.

به گفته وی، ایران در بین کشورهای آسیایی رتبه نخست اهدای عضو و در بین کشورهای جهان رتبه ۳۰اهدای عضو را در سال ۲۰۱۹ به خود اختصاص داده است.

وی می گوید: شاخص جهانی اهدای عضو  پی‌ام‌پی (تعداد اهدای عضو در میلیون) در ایران پیش از شیوع کرونا ۱۴.۳ بود که با شیوع کرونا به ۷.۵ رسید و اینک با فروکش کردن این ویروس، به حدود ۱۲ رسیده، اما هنوز به میزان قبل برنگشته؛ اگر با شیوع کرونا مواجه نمی‌شدیم اکنون به پی‌ام‌پی حدود ۱۶ تا ۱۷ رسیده بودیم.  با وجود کاهش پی‌ام‌پی متأسفانه تعداد بیماران نیازمند پیوند کشور رو به افزایش است به‌طوری که هم اکنون بیش از ۲۵هزار بیمار نیازمند پیوند در فهرست انتظار قرار دارند، این درحالی است که براساس آمار پیش از شیوع کرونا روزانه بین ۷ تا ۱۰ بیمار نیازمند پیوند عضو در کشور به دلیل نبود عضو پیوندی فوت می‌کردند.

مراحل تشخیص مرگ مغزی

ابراهیم خالقی، مسئول واحد فراهم‌آوری اعضای پیوندی مرکز آموزشی، پژوهشی و درمانی پیوند اعضا و دیالیز منتصریه نیز در خصوص مراحل تشخیص مرگ مغزی و فرایند اهدای عضو توضیح می‌دهد و به ما می‌گوید: معاینات متعدد پزشکی و اقدامات تشخیصی دقیق توسط پنج متخصص مختلف در دو مرحله (پیش از اعلام مرگ مغزی و همچنین پس از دریافت رضایت از خانواده او) انجام می‌شود و در نهایت با معاینه و تشخیص نماینده پزشکی قانونی، مرگ بیمار تأیید و در صورت رضایت خانواده او، اجازه اهدای عضو صادر می‌شود.

این پزشک ادامه می‌دهد: حتی اگر فرد در زمان حیات خود فرم اهدای عضو را پر کرده باشد، در صورتی که دچار مرگ مغزی شود رضایت خانواده وی برای اهدای عضو شرط است، یعنی اگر رضایت ندهند، اهدای عضو انجام نخواهد شد. ضمن آنکه اهدای عضو براساس دستور خانواده اهداکننده انجام می‌شود، به‌طوری که اعضای قابل اهدا شامل قلب، ریه، کلیه‌ها، کبد، قرنیه‌ها، دستگاه گوارش، لوزالمعده، مفصل، پوست و مغز استخوان می‌شود، اما اگر خانواده‌ای فقط اجازه استفاده از کلیه‌ها را بدهند تنها کلیه‌ها برداشته خواهد شد و با انتقال جسد به پزشکی قانونی پس از اهدای عضو این مهم قابل تشخیص است.

امیدی به بازگشت فعالیت مغز آسیب‌دیده نیست

خالقی با اشاره به اهمیت تشخیص به‌موقع فرد مرگ مغزی و کسب رضایت بهنگام از خانواده وی، می‌افزاید: زمان بین تشخیص مرگ مغزی تا لحظه‌ای که اهدای عضو انجام می‌شود بسیار محدود است و اگر با تعلل خانواده بیمار برای رضایت به اهدای عضو، بیمار دچار ایست قلبی شود، حتی در صورت رضایت خانواده فرد مرگ مغزی امکان اهدای عضو وجود نخواهد داشت.

وی همچنین ناآگاهی از وضعیت ظاهری جسد فرد مرگ مغزی پس از برداشتن اعضا را یکی از دلایل نارضایتی خانواده‌ها برای اهدای اعضای عزیزانشان عنوان می‌کند و می‌افزاید: این در حالی است که ظاهر جسد «مرگ مغزی» پس از برداشتن اعضا هیچ تغییری نمی‌کند و پوست دوخته می‌شود.

این مسئول همچنین تردیدهای مذهبی و مثله شدن جسد را یکی دیگر از دلایل مخالفت با اهدای عضو خانواده برخی از بیماران مرگ مغزی می‌داند و می‌گوید: فقها اهدای عضو از فرد «مرگ مغزی» را تأیید کرده‌اند و براساس فتوای آن‌ها می‌توان اعضای بدن افراد دچار مرگ مغزی شده را برای پیوند به بدن بیمارانی که می‌توانند زندگی کنند اما ادامه حیات بدون آن اعضا برایشان دشوار است، استفاده کنند. ضمن آنکه در تعبیر دین و در آیه ۳۲ سوره مائده نیز آمده است: «آن که نفسی را نجات دهد گویا همه بشریت را نجات داده است». بنابراین، شایسته است همه ما با تکمیل فرم اهدای عضو به این عمل خدا پسندانه اقدام کنیم تا اگر تقدیرمان در چنین مسیری رقم خورد، تصمیم‌گیری برای عزیزانمان آسان باشد.

گفتنی است، تیم پیوند، عمل پیوند اعضا را به صورت افتخاری (رایگان) در هر ساعت از شبانه‌روز که لازم باشد انجام می‌دهند، ضمن آنکه هیچ‌گونه وجهی از خانواده بیمار(گیرندگان عضو) دریافت نمی‌شود و خانواده اهداکننده نیز هیچ وجهی دریافت نمی‌کند، زیرا در فرهنگ ایثارگرانه اهدای عضو، فقط جلب رضایت خداوند مطرح است.