چه لحنی در دعا به کار برده شود، موجب رضایت پروردگار متعال است؟ و... به همین جهت به سراغ حجت الاسلام جعفر اسلامی‌فر، سخنران حرم مطهر رضوی و مدیر مدرسه علمیه فاضلیه مشهد رفتیم. وی در کتابی با عنوان « فضیلت و آداب دعاء» و در فصول گوناگون آن به موضوعاتی ازجمله «فضیلت و ارزش دعا»، «استجابت دعا»، «آداب فردی قرائت دعا»، «ویژگی‌ها و کیفیت ظاهری دعا خواندن» و.... پرداخته است. در ادامه و به مناسبت نهم ماه ذی الحجه و روزعرفه که در تقویم تاریخ رسمی کشور به نام روز« دعا و نیایش» نامگذاری شده است، بخش‌هایی از سخنان وی در گفتگو با خبرنگار قدس را می‌خوانید.
فضیلت و ارزش دعا
هرکار نیک و عبادتی، اگرهمراه با آگاهی از جایگاه آن عمل باشد و عمل‌کننده به آن عبادت، نسبت به عظمت آن کار بینش داشته باشد، باعث افزایش تأثیرگذاری و توجُّهِ قلب بیشتر هنگام عمل به آن عبادت و یا کار نیک می‌شود. در همین ارتباط فضیلت دعا از جهات مختلف را می‌توان بررسی کرد. «فضیلت دعا در قرآن » از جمله این موضوعات است. با بررسی آیات قرآن و تفاسیر موثق و معتبر می‌توان به نقش دعا در «جلب توجه پروردگار متعال» پی برد. خداوند در بخشی از آیه ۷۷ سوره فرقان به پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید:
«بگو: پروردگارم برای شما ارزشی قائل نیست، اگر دعای شما نباشد... ». همچنین دعا با «عبادت و بندگی خداوند»، مرتبط است دربخشی از آیه۶۰ از سوره غافرآمده است: «.... پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید که(دعای) شما را اجابت کنم.... ».
همچنین پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «... برترین عبادت امت من بعد از قرائت قرآن، دعاست.... » (بحارالانوار، ج۹۳، ص۳۰۰). ایشان همچنین دعا را مغز و حقیقت بندگی خدا می‌دانند. (الدعوات راوندی، ص۱۸ وبحارالنوار، ج۹۳، ص۳۰۰).
شخصی به نام حنان بن سدیر از پدرش نقل کرده که گفت: به امام محمدباقر(ع) عرض کردم، کدام عبادت برتر است؟ حضرت فرمودند: «هیچ چیزی در نزد خداوند عزّ و جلّ برتر از این نیست که(مردم) از او در خواست کنند و از آنچه نزد اوست طلب کنند... »(تفسیر مجمع البیان، ج۷و۸، ص۸۲۳). همین جا لازم می‌دانم به جایگاه دعا در پرتو کلام‌امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابیطالب(ع) نیز اشاره کنم. آن حضرت در نامه‌ای به فرزندشان حضرت امام حسن مجتبی(ع) جهتِ یادآوری بعضی از عنایات الهی به بندگان، ازجمله دعا چنین فرمودند:
«.... فرزندم! بدان آن کس که گنج‌های آسمان‌ها و زمین در دستِ اوست، به تو اجازه دعا و درخواست را داده و اجابتِ آن را تضمین کرده است، به تو امر کرده که از او بخواهی تا عطایت کند و از او درخواست کنی تا رحمتش را شامل حال تو گرداند و..... پس هرگاه خواسته‌ای داشته باشی می‌توانی به وسیله دعا، درهای نعمت پروردگار را بگشایی و باران رحمت او را فرودآوری» (نهج البلاغه، نامه۳۱).
همچنین نقل است که زُراره ازیاران امام محمدباقر(ع) از معنی آیه ۱۱۴ سوره توبه که در مورد حضرت ابراهیم(ع) بوده و اشاره دارد که‌ایشان بسیار« اوّاه » و حلیم بود، از آن امام معصوم پرسیده بود که آن حضرت در پاسخ فرمودند: «... ابراهیم خلیل، بسیار دعاکننده بود... »(وسائل الشیعه، ج۲، ص۱۰۸۵).
در ادامه این موضوع می‌توان به ارتباط « دعا و اجابت و پاسخ لطف و نعمت الهی» اشاره کنیم. خداوند در آیه۱۸۶ سوره بقره در قرآن خطاب به پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «.... و هنگامی که بندگان من از تو درباره من سؤال کنند، (بگو: ) من نزدیکم؛ دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌دهم.... ». بنابراین دعا اجابتِ مهر الهی و لطف پروردگار است و مؤمنان دعوت عاشقانه او را با انس به دعا و عمل به دستورات او پاسخ می‌دهند.
ضمن اینکه با توجه به آیات۱۱۳ و۱۱۴ سوره صافّات در قرآن که اشاره به داستان گرفتاری حضرت یونس(ع) دارد، به این موضوع که «دعا سبب نجات از سختی‌ها و مهلکه‌ها» می‌شود نیز پی می‌بریم.
شرایط اجابت دعا
برای رسیدن به هر هدفی لازم است، تمام شرایط و اسباب فراهم و تمامی موانع برداشته شود. اجابت دعای شخص مؤمن نیز از این قانون مُستثنی نیست و برای آن شرایطی در آموزه‌های دینی و اسلامی ذکر شده است. از جمله این شرایط به «معرفت نسبت به ذات اقدس الهی»، « رعایت تقوا و اجتناب از مُحرّمات»، « کسب روزی حلال»، «دعا در جمع مؤمنان»، « ابتدا دعا برای دیگران سپس برای خود»، «دعا کردن به نفع مؤمنان نه علیه آنان»، «درخواست‌های معقول و صحیح داشتن»، « عجله نداشتن در استجابت دعا یعنی استعجال نداشتن»، « حضور اطفال و کودکان در هنگام دعاکردن» و... می‌توان اشاره کرد که البته توضیح و واکاوی هریک از این مطالب از حوصله این گفت وگو خارج است.
علل تأخیر در اجابت دعا
اگرچه خداوند در قرآن کریم استجابت دعا را وعده داده است، اما گاهی به ظاهر اجابتی را مشاهده نمی‌کنیم. باید توجه داشت که استجابت دعا همچنان که اشاره شد شرایط دارد و مطابق دستورات دینی و سنت و سیره حضرات معصومین(ع)، تأخیر در اجابت هم حکمت‌هایی دارد که بسیار مهم است. بعضی از حکمت‌های الهی در تأخیر اجابت دعا عبارتند از:
«نرسیدن زمان اجابت دعا»، «شوق و علاقه خداوند بر مناجات بیشتر از طرف بندگان»، «لزوم انجام امور از مسیر و راه و روش طبیعی خود»، «خداوند مصلحت ما را بهتر از ما می‌داند» و.... در همین زمینه به داستان حضرت موسی(ع) و برادرش هارون(ع) و فرعون اشاره می‌کنیم. شخصی به نام هشام بن سالم می‌گوید: حضرت امام جعفر صادق(ع) فرمودند: «... بین استجابت دعای موسی(ع) و هارون(ع) در زمینه نابودی فرعون و تا زمان نابودی او، چهل سال طول کشید. (کافی، ج۲، ص۴۸۹، وسائل الشیعه، ج۲، ص۱۱۰۸).
بنابراین انسان مؤمن در تأخیر اجابت دعایش نباید نگران باشد، زیراکه در بسیاری از موارد، این عدم اجابت و یا تأخیر در اجابت دعایش به خیر و نفع اوست. آن چنان که در « دعای افتتاح» هم آمده است؛ نارضایتی در این مسأله به خاطر جهل و عدم اطلاع از اسرار و خیر حقیقی است. آنجا که در بخشی از این دعا وخطاب به خداوند، اینگونه آمده است:
«... اگر برآورده شدن حاجتم تأخیر افتاد، از روی نادانی برتو عتاب ورزیدم، با آن که شاید به تأخیر افتادن( درمورد) رواشدن حاجتم، برایم بهتر باشد، چه تو به سرانجام امور آگاهی.... ». (کتاب شریف مفایح الجنان، قسمت دعای افتتاح از دعاهای شب‌های ماه مبارک رمضان).
برخی از عوامل عدم استجابت دعا
همین جا لازم می‌دانم به این موضوع هم اشاره کنم که مطابق آموزه‌های دینی و اسلامی، گناه و معصیت، باعث محروم شدن بندگان از لطف پروردگار متعال می‌شود. درچنین حالتی طبیعی است که برآورده شدن حاجات انسان به تأخیر بیفتد و یا رد شود. حضرت امام محمد باقر(ع) در روایتی، تأثیر گناه در عدم استجابت دعا را اینگونه بیان می‌فرمایند:
«.... بنده‌ای حاجت خود را ازخدا می‌خواهد، خداوند هم در نظر دارد که دیر یا زود حاجتش را برآورد، اما هنوز حاجت او برآورده نشده، این بنده گناهی می‌کند؛ در این صورت، خداوند به فرشته(مَلَک) دستور می‌دهد که حاجتش را برنیاور و از حاجت خود محرومش کن، چونکه خود را در معرض خشم من قرار داد و شایسته محرومیت از فیض من شد.... » (کافی، ج۳، ص۳۷۳).
حضرت امام سجاد(ع) نیز می‌فرماید: «و گناهانی که دعا را رد می‌کنند عبارت است از: بد دلی و بد طینتی، نفاق با برادران‌ایمانی، باورنداشتن اجابت دعا، تأخیر نمازهای واجب تا آن که وقت آن بگذرد، نزدیک نشدن به خدای عزّ و جلّ به وسیله نیکی و صدقه، بدزبانی در گفتارو... » (معانی الاخبار، ص۲۷۱، عدة الداعی، ص۲۱۴).
حضرت فاطمه زهرا(س) فرمودند: «از پدرم رسول خدا(ص) درباره مردان و زنانی که در نمازشان سستی و سهل انگاری می‌کنند، پرسیدم، آن حضرت فرمودند: ... دعایش مستجاب نخواهد شد و برایش بهره‌ای از دعای صالحان و نیکوکاران نخواهد بود.... »(فلاح السائل ونجاح المسائل، ص۲۲».
بی احترامی به حقوق والدین و برادر و خواهر از جمله عوامل دوری از رحمت خداست. پیامبر اکرم (ص) در حدیثی فرمودند:
«.... و کسی که بر پدر و مادرش وخواهران و برادرانش منّت گذارد، از رحمت خداوند و از ملائکه دور است و به آتش نزدیک می‌باشد، دعای او مستجاب نمی‌شود و خدا به او با نظر رحمت نمی‌نگرد، نه دردنیا و نه درآخرت.... » (ارشاد القلوب (دیلمی)، ج۱، ص۱۹۴).
برخی از نکات ریز مرتبط با دعا
همین جا لازم است به برخی از ریزنکات مرتبط با بحث دعا و دعا کردن هم اشاره کنم. امام صادق (ع) می‌فرمایند:
« کسی که پیش دستی در دعا کند و همیشه و در همه حال به درگاه خدا دعا کند، در وقت نزول بلاء، دعایش مستجاب می‌شود و فرشتگان می‌گویند: صدایی آشناست و دعایش باز نمی‌گردد و کسی که در دعا پیش دستی نکند و فقط در وقت نزول بلاء دعا کند، دعایش در آن وقت مستجاب نمی‌شود و فرشتگان می‌گویند: این صدا و صوت را نمی‌شناسیم.... » (کافی، ج۴، ص۲۱۹، مکارم الاخلاق، ص۲۷۱»/
از این فرمایش امام صادق (ع) چنینی استنباط می‌شود که در همه احوال و اوضاع(شادی و غم) باید انسان اهل دعاء باشد.
همچنین انسان با همه وجود، مُتوجّه خداوند باشد و ازغفلت پرهیز کند. یعنی دل خود را از آنچه غیرخداست، پاک کند. دراین صورت هم دعا در وجود خودش مؤثر است و هم سخنی که از دل برخیزد، لاجَرَم بردل نشیند. در همین زمینه امام ششم حضرت صادق(ع) می‌فرمایند:
«خداوند دعایی که با قلب غافل خوانده شود را اجابت نمی‌کند. پس هنگام دعا با دل و جان به درگاه خدا روی‌آور و یقین به اجابت داشته باش...»(کافی، ج۲، ص۴۷۴).
از نکات دیگر توجه به شروع دعا کردن با «بسم الله الرّحمن الرّحیم» است. پیامبر بزرگوار اسلام (ص) فرمودند:
« دعایی که اولش «بسم الله الرّحمن الرّحیم» باشد، رد نمی‌شود..... » (مجموعه ورام، ج۱، ص۳۲، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۰۰، بحارالانوار، ج۹۳، ص۳۱۳).
توجه به ذکر شریف «صلوات بر محمد(ص) و آل محمد(ص)» نیز از دیگر نکات قابل توجه در زمینه دعا کردن است. امام جعفر صادق(ع) فرمودند: «دعا محجوب است تا اینکه دعاکننده بر پیامبر(ص) و آلش صلوات بفرستد...»( ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص۱۵۵، بحارالانوار، ج۹۳، ص۳۲۱).
همچنین آن حضرت به نقل از پیامبر(ص) نقل فرمودند: «صلوات شما برمن، مایه اجابت دعا و پاکی اعمال شماست... » ( امالی(طوسی)، ص۲۱۵، وسائل الشیعه، ج۲، ص۱۱۳۸). امام جعفر صادق(ع) همچنین فرمودند: «هر کسی حاجتی از خداوند دارد، ابتدا صلوات بر پیامبر(ص) و آلش گوید، سپس حاجت بخواهد و سپس صلوات گوید، زیرا خداوند، کریم‌تر از آن است که دو طرف دعا را مستجاب کند و وسط آن را مستجاب نشده رها کند. زیرا صلوات بر پیامبر و آل او محجوب و در پرده باقی نمی‌ماند و حتماً مستجاب می‌شود.... » (کافی، ج۴، ص۲۵۲).
از دیگر موارد مرتبط با دعا کردن می‌توان به موضوع «روبه قبله نشستن هنگام دعا کردن» و همچنین «توسل به پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع)» و به ویژه توسل به « مقام و ساحت مقدس سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) و امام زمان حضرت مهدی موعود(عج)» و... اشاره کرد.
البته مخاطبان می‌توانند برای اطلاع یافتن از برخی دیگر از مستحبات و مُوکّدات مربوط به دعا و چگونگی دعا کردن با توجه به آموزه‌های دینی و اسلامی و سنت و سیره پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به کتاب‌های معتبر فقهی و مذهبی و روایی و تجربیات و نکات ارزشمند فقهاء و علمای دینی و زندگی اولیاء و بزرگان مذهبی و دینی مراجعه کنند.
نظر شما