بناهای تاریخی زیادی از عصر تیموری نه تنها در ایران بلکه در کشورهای اطراف به‌جا مانده است. بخش مهمی از این بناها در سه شهر مشهد، سمرقند و هرات ساخته شده است. عموماً در این دوران برترین معماران و هنرمندان ایرانی، سازندگان این آثار فاخر بودند. سبک جدید معماری به وجود آمده که الهام گرفته از دوره‌های پیشین خود بود، در قرن نهم هجری همزمان با دوره حکمرانی شاهرخ تیموری، به اوج رونـق و پیشرفت خود رسید. مسجد گوهرشاد یکی از بناهایی است که گوهرشاد خاتون، همسر او در همین سال‌ها از خود به یادگار گذاشت. مسجدی که به عنوان یک شاهکار کم‌نظیر نقطه درخشانی از هنر و معماری این عصر به‌شمار می‌آید. مساجد زیادی در دوران حکومت تیموریان در شهرهای مختلف تحت قلمرو آنان بنا شد. مساجدی مانند گوهرشاد مشهد، کبود تبریز، مدرسه خرگرد خراسان و مسجد جامع تیمور در سمرقند که مسجد گوهرشاد مشهد مانند نگینی فیروزه‌ای در میان آن‌ها خودنمایی می‌کند.
یادگار دوران تیموری
معماری زیبا و دلنشین مسجد گوهرشاد می‌تواند هر ایرانی را به وجد بیاورد. از این منظر زمان زیادی می‌توان در مورد شکوه این بنا صحبت کرد؛ بنایی که به دلیل قدمت و پیشینه‌اش، دارای روایت‌های بسیاری است. با بهزاد نعمتی، پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی درباره قدمت این بنای مقدس تاریخی گفت‌وگو می‌کنیم. او توضیحات خود را این‌گونه آغاز می‌کند: مسجد جامع گوهرشاد، مسجدی چهارایوانی است که در دوره تیموریان بنا شده است. بنایی که به‌خوبی معماری و هنر دوره تیموری را نمایش می‌دهد. استحکام این مسجد در طول این سال‌ها نتیجه دقت معماران آن است و این بنای تاریخی را تبدیل به یکی از مستحکم‌ترین سازه‌های قدیمی کشور کرده است.
ارائه اطلاعات هویتی در مورد بنای گوهرشاد بخش بعدی صحبت‌های بهزاد نعمتی است. او توضیح می‌دهد: «مسجد گوهرشاد در سال ۸۲۱ هجری قمری، به دستور شاهرخ تیموری و به همت همسرش گوهرشادبانو ساخته شده است. این بانوی مسلمان، در آن زمان موقوفات ارزشمندی را هم برای اداره امور مسجد به‌جا گذاشته است. قوام‌الدین شیرازی هم که معروف‌ترین معمار وقت بوده، کلاف پرشکوه مسجد را در طول ۱۲سال در هم تنیده است. امضای این معمار بزرگ بر پایین ایوان جنوبی هم ثبت شده است».
البته نام بانی مسجد یعنی گوهرشاد خاتون نیز در دو قسمت با کاشی معرق نگاشته شده‌است. یکی در قسمت بالای در نقره‌ای که به دارالسیاده راه دارد و دیگری بر کتیبه ایوان معروف مقصوره که به خط زیبای یکی از خطاطان بزرگ آن زمان یعنی شاهزاده بایسنقر است.
مسجد چهار ایوان
دکتر نعمتی در جملات کوتاهی در وصف معماری این بنا می‌گوید: «معماری مسجد گوهرشاد هم از حیث طراحی معماری و هم از حیث تزئینات هنری، بسیار منحصر به‌فرد بوده و نماینده بسیار خوبی برای معرفی معماری دوره تیموری است. قوام‌الدین شیرازی برای طراحی مسجدی در کنار حرم مطهر، چند چالش داشته که مهم‌ترین آن ایجاد بنایی باشکوه، بدون جلوه بیرونی و تحت‌الشعاع قرار ندادن بنای اصلی حرم مطهر بوده است. به همین دلیل معمار زبده آن زمان نمای بیرونی برای مسجد درنظر نگرفته؛ یعنی این مسجد نمای بیرونی خاصی ندارد و نمای بیرونی آن در کالبد بقعه مطهر گم شده است. ولی درون مسجد بسیار باشکوه طراحی شده و دارای چهار ایوان است که ایوان جنوبی بزرگ‌ترین آن‌هاست؛ پس از آن، به ترتیب ایوان‌های شمالی، شرقی و غربی هستند».
اتصال ایوان مقصوره یا همان ایوان جنوبی به گنبد بخش بعدی صحبت نعمتی است؛ «معمار بنا، با توجه به محدودیت فضایی که داشته و به اجبار، ایوان جنوبی را به گنبدخانه متصل کرده است؛ از این رو در این بنای قدیمی گنبدخانه مستقلی نداریم و فضای زیر گنبد کاملاً به ایوان جنوبی چسبیده است».
هنر سازندگان مسجد گوهرشاد فقط معطوف به طراحی نبوده است و در ظریف‌کاری‌های هنری هم نهایت دقت را به خرج داده‌اند. این پژوهشگر آثار تاریخی در این باره می‌گوید: «در داخل مسجد و زیرگنبدخانه نقاشی‌هایی اجرا شده که سبب آراستگی این فضا شده است. داخل شبستان‌ها هم با گچ ساده و باقی نماهای داخلی و گنبد، به صورت کامل با کاشی معرق، معقلی و کاشی نره که مخصوص گنبد است زیباسازی شده است».
نگاه ویژه به توسعه بناها در حرم مطهر در دوره تیموری سبب شده در ادامه فاصله میان مسجد گوهرشاد تا بقعه مطهر تکمیل شود. نعمتی توضیح می‌دهد: «با ساخت مسجد گوهرشاد فاصله کوچکی بین بقعه مطهر و مسجد گوهرشاد ایجاد شد که به‌تدریج و در همین دوره تیموری با ساخت دارالحفاظ این فاصله پر می‌شود. رسیدگی دوباره به دارالسیاده هم در این زمان انجام می‌گیرد. راهرو کوچکی نیز از مسجد به بازار ایجاد شده بوده که الان یکی از کهن‌ترین نمونه‌های تزئینات معماری دوره تیموری را در خود جا داده است».
حمایتی بی‌پایان
موقوفه بزرگ گوهرشاد برای اداره امور این مسجد کهن بخش دیگری از صحبت‌های نعمتی است؛ «گوهرشادبانو هشت سال پس از ساخت مسجد، موقوفه مفصلی را برای رتق و فتق امور این بنا تعیین می‌کند. در این وقف‌نامه همسر سلطان، املاک زیادی را برای سرپا ماندن مسجد اختصاص می‌دهد که به جرئت می‌توان گفت در کل ایران اسلامی، بنایی متعلق به دوره تیموری، مرتب‌تر، باشکوه‌تر و مهم‌تر از مسجد گوهرشاد نداریم».
مسجد گوهرشاد دیگری در هرات
مسجدی دیگر به نام گوهرشاد وجود دارد که نعمتی دراین‌باره توضیح می‌دهد: «مسجد گوهرشاد هرات را هم این بانو و در دوره تیموری ساخته که در همان مکان هم دفن شده است. البته آبادانی و سرزنده‌بودن مسجد گوهرشاد در مشهد را ندارد».
گفتنی است گوهرشاد خاتون دوست داشته پس از مرگش در همین مسجد گوهرشاد مشهد دفن شود اما در جریان حادثه‌ای ناشی از دسیسه گروهی از سیاستمداران در هرات، هنگامی که ۸۸ سال داشت به قتل می‌رسد و همان‌جا به خاک سپرده می‌شود.
در سایه گنبد اصلی
تنظیم برخی نکات در بنا کردن مسجد گوهرشاد نشان از دقت سازندگان این بنا دارد. به گونه‌ای‌که مسجد باوجود شکوه داخلی چشم‌گیر، در مقابل گنبد حرم مطهر خیلی فرصت خودنمایی ندارد. پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در این خصوص می‌گوید: «با توجه به این نکته، معمار ارتفاع گنبد را نسبت به آنچه امکانش بوده پایین‌تر در نظر گرفته است. از طرف دیگر به احتمال زیاد در آن زمان، تغییراتی در ساقه اصلی حرم مطهر ایجاد کرده تا شکوه گنبد اصلی بیشتر نمایان شود. از طرفی دیگر محور گنبد گوهرشاد در کنار گنبد اصلی است نه در مقابل آن، تا این‌همپوشانی ایجاد نشود و از طرفی حسن همجواری مناسبی ایجاد شود».
مسجد گوهرشاد در زمان ساخت در مجاورت بازار اصلی شهر واقع می‌شده است. نعمتی می‌گوید: «زمانی که مسجد در این مکان بنا شده، این سازه در مجاورت بازار اصلی شهر مشهد بوده است. بازاری که از محدوده مسجد شاه و میدان سرسنگ آغاز می‌شده، از کنار صحن عتیق فعلی عبور می‌کرده و تا محله نوغان ادامه داشته است. مسجد گوهرشاد هم از سمت غربی به بازار مشرف بوده است.
ساخت مسجد گوهرشاد حدود ۶ قرن پیش و در مجاورت حرم مطهر رضوی سبب شده حرم مطهر در جنوب خودش یک پایگاه عبادی و زیارتی بسیار مهم داشته باشد؛ پایگاهی که از طریق دارالسیاده و دارالحفاظ به حرم مطهر متصل بوده است. این مسجد تا مدت‌ها مهم‌ترین مسجد شهر مشهد بوده و در حال حاضر هم یک گنجینه برای این شهر و معماری کشور به حساب می‌آید».
نظر شما