مناسک ضمن حفظ معنای درونی خویش در گذر زمان و به تناسب شرایط زمانه دچار دگرگونی‌هایی شده‌اند، اما نقش کارکردی خویش را از دست نداده و حتی به بازتولید خویش پرداخته‌اند.
در این میان نگره‌های دینی برای اثربخشی و ماندگاری بیش از پیش خود و ظهور و بروز اجتماعی و اثربخشی پایدار از مناسک بهره برده‌اند. به همین خاطر است که اساساً هر زمان که از مناسک سخن می‌گوییم ذهن ناخودآگاه به سوی معانی و باورهای دینی رهنمون می‌شود.
اسلام به عنوان دینی که از رویکردهای ممتاز اجتماعی برخوردار است و زیست و زندگی مردم را مورد توجه قرار می‌دهد، با هدف اصلاح اجتماعی و ساخت یک جامعه اسلامی از مناسک بهره می‌برد. فرهنگ شیعی که از قرآن، سیره و روایات و احادیث بهره می‌برد، بیشترین ظرفیت برای خلق فضاهای مناسکی و بهره بردن از موهبت‌های آن را دارد.
در میان همه مناسک‌های دینی با مواردی روبه‌رو هستیم که چنان فراگیر و ژرف می‌شوند که وزنی متفاوت با همه مناسک مشابه خویش پیدا می‌کنند.
مسئله اربعین و مناسک پیرامون آن از جمله مواردی است که در گذر زمان چنین وضعیتی یافته و به عرصه‌ای متفاوت از دیگر موارد مشابه بدل شده است. مهم‌ترین و برجسته‌ترین مؤلفه‌های سازنده مناسک همه و همه در آیین اربعین حسینی جمع شده و رویدادی بی‌نظیر را پدید آورده است. حتی می‌توان گفت اربعین از این قدرت برخوردار است که وجوه فردی دین را نیز در تراز جمعی طرح و تقویت کند.
رویداد اربعین، خصلت و ویژگی جمعی دارد و به جای تأکید بر فردگرایی جمع را در نظر می‌گیرد. جز این باید اشاره کرد که اربعین صرفاً در ابعاد فرهنگی و آیینی خلاصه نمی‌شود و از وجوه پرشمار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برخوردار است. استمرار رویداد اربعین این وجوه متکثر را مرتباً بازتولید کرده و بر قدرت آن می‌افزاید.
این رویداد برآمده از دل دین در زمانه‌های گوناگون و وجود نگره‌های سیاسی و حاکمیتی مختلف همواره به شکل خودجوش و با بهره بردن از حضور مردم ادامه حیات داده است. هر چند در هر زمانه‌ای که رویکردهای حاکمیتی با پنداره معنایی اربعین هماهنگ‌تر بوده بروز و ظهور این جلوه جمعی رویکرد دینی پررنگ‌تر شده است. پس از انقلاب اسلامی نیز حاکمیت برآمده از دین نسبت به برپایی مراسم اربعین ورودی جدی داشته است.
هر چند این مداخله باید بسیار طبیعی باشد و اخلالی در مردمی بودن آن به وجود نیاورد. مهم‌ترین وجه رویداد اربعین حضور جمعی و فارغ از انگاره‌های مادی و این‌جهانی است. جمعیتی متنوع از نژادها و فرهنگ‌های گوناگون و طبقات اجتماعی متفاوت کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و بی‌توجه به اختلاف‌های رنگارنگشان در یک مسیر و کنار یکدیگر گام برمی‌دارند.
اربعین پدیده‌ای کاملاً اجتماعی است که از درونمایه‌ای متفاوت برخوردار است. از این روی باید گفت یکی از برجسته‌ترین کارکردهای اربعین ایجاد وحدت و همگرایی وسیع میان طیف‌های گوناگون است. در شرایط امروز که دشمن تمرکز خویش را بر اختلاف‌افکنی و فاصله انداختن میان مردم قرار داده است چه رویداد و کنشی ویژه‌تر از اربعین می‌تواند به همگرایی و وحدت مردم کمک کند. رویدادی که متعلق به هیچ طبقه خاصی نیست و درونمایه آن آزادی‌خواهی و عدالت است.
دیگر کارکرد ویژه اربعین
از این روی تمرکز بر اربعین می‌تواند زمینه‌ساز وحدت ملی میان نه تنها مردم ایران چه بسا مسلمانان و آزادی‌خواهان جهان باشد. آشکار است که برای تحقق این امر مهم جدای از نگاه صرفاً خدماتی فیزیکی به زائران اربعین، نیازمند تمرکز بر وجوه فرهنگی این کلان‌رویداد و طراحی برنامه‌های متناسب با آن برای جامعه هستیم. این جامعه شامل زائران اربعین و افراد حاضر در جامعه هر دو در کنار یکدیگر است. بازخوانی جامع اربعین و بازشناسی و برنامه‌ریزی ظرفیت‌های آن نخستین گام در این مسیر است.
نظر شما