همایش «الهیات زیارت» از ۲۳ تا ۲۵ آبان ماه سال جاری به میزبانی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و با همکاری انجمن علمی فلسفه دین ایران در مشهد برگزار می‌شود. موضوعی که شامل مباحث و ابعاد گوناگون در ارتباط با برخی از مفاهیم مرتبط با زیارت و همچنین توجه به موضوعاتی مانند زیارت در ادیان و فرهنگ‌های مختلف و... است. به همین مناسبت و در زمینه برگزاری این همایش با دکتر محسن شرفایی، مدیر اجرایی این همایش گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه بخش‌هایی از آن را می‌خوانید. وی دارای مدرک دکترای رشته ادیان و عرفان بوده و هم اکنون مدیر گروه ادیان و مذاهب در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی است.

منظور از الهیات زیارت چیست؟

هنگامی که از الهیات صحبت می‌کنیم، مراد از آن تعدادی از علوم اسلامی هستند که هر کدام متکفل بحث و بررسی در ساحت خاصی از دین و گزاره‌های دینی‌اند چنان‌که علم فقه، باید و نبایدهای شرعی را بررسی می‌کند و علم اخلاق به باید و نبایدها و گزاره‌های اخلاقی، فلسفه اسلامی علم و بررسی قرائت‌های عقلانی از آموزه‌های دین اسلام می‌پردازد. از این رو، در اینجا نیز مراد از الهیات زیارت، بررسی ابعاد مختلف زیارتی اعم از قرآنی و حدیثی، کلامی، فلسفی و فقهی و... است.

جایگاه استفاده از مباحث چندرشته‌ای یا میان‌رشته‌ای در این همایش چگونه است؟

البته در این همایش تلاش می‌شود برای نخستین بار پژوهش‌های چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای حوزه زیارت هم مورد توجه قرار گیرد. در واقع بسیاری معتقدند اگر قرار است تولیدی در حوزه علم صورت گیرد، باید سراغ روش‌های جدید علمی رفت. مطالعات چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای کمک شایانی در تولید علم خواهند داشت؛ چراکه در این روش‌ها با بررسی زاویه‌های مختلف یک مسئله علمی می‌توان مشکلی را در آن ساحت برطرف کرد. در واقع چندرشته‌ای‌ها بر سر یک مسئله و با افق‌های خاص گفت‌وگو می‌کنند اما بین رشته‌های گویا رشته‌ها با یکدیگر ممزوج شده و می‌خواهند افق جدیدی را پیش رو بگذارند. برای مثال امروزه رشته‌ای به نام «نوروتئولوژی» یا «الهیات عصب شناختی» به وجود آمده که از یک سو عصب‌شناسی به دنبال این است که فکر می‌کند برخی مسائل را الهیات پاسخ می‌دهد و الهیات نیز فکر می‌کند برخی مسائل از رهگذر مطالعات تجربی عصب شناسی قابل تبیین است. به همین ترتیب می‌توان زیارت را از روش‌ها و دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد و همان طور که گفته شد همین رویکردها هستند که سبب تولید مباحث جدید در حوزه علم و در اینجا زیارت خواهد شد.

به چه اهدافی در برگزاری این همایش توجه شده است؟

همایش بین‌المللی الهیات زیارت توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و انجمن علمی فلسفه دین ایران با همکاری مراکز مختلف دانشگاهی داخلی و خارجی در تاریخ۲۳ تا ۲۵ آبان ۱۴۰۲ در مشهد برگزار خواهد شد. هدف از برگزاری این همایش، روشن کردن ابعاد مختلف الهیات زیارت، گسترش مباحث میان‌رشته‌ای در این عرصه، ایجاد زمینه گفت‌وگو میان اسلام و دیگر ادیان، همچنین مذهب امامیه و دیگر مذاهب اسلامی از منظر زیارت و به طور کلی پرداختن به ظرفیت‌ها، امتیازها و آسیب‌ها در حوزه الهیات زیارت است. به منظور زمینه‌سازی علمی برای مشارکت هر چه بیشتر پژوهشگران در این همایش، برگزاری حدود ۲۰ پیش‌نشست تخصصی به صورت مجازی و حضوری به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی توسط دبیرخانه علمی همایش در نظر گرفته شده که مطابق برنامه‌های تنظیمی اجرا و برگزار می‌شود. همچنین سعی شده در محورهای ارائه شده در همایش به مباحث قابل توجه مرتبط با موضوع زیارت نیز نگریسته شود، محورهایی مانند «زیارت و مفاهیم دینی (ایمان، باور، تجربه معنوی، عمل و...)»، «مطالعات میان‌رشته‌ای الهیات زیارت (روان‌شناسی، اخلاق، رسانه، اقتصاد، علوم سیاسی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، تعلیم و تربیت و...)»، «الهیات عملی زیارت (خانواده، زنان، سالمندان، معلولان، بیماران، خیریه، و...)»، «رویکردهای مختلف مطالعاتی مربوط به الهیات زیارت (رویکرد تاریخی، پدیدارشناختی و...)، «آسیب‌شناسی الهیاتی زیارت»، «زیارت و روابط میان‌فرهنگی»، «چالش‌های زیارت در دوره معاصر» و... .

مشارکت علمی پژوهشگران در این همایش چگونه بوده است؟

برگزاری حدود ۲۰ پیش‌نشست تخصصی به صورت مجازی و حضوری به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی توسط دبیرخانه علمی همایش و سخنرانی و ارائه مطالب توسط محققان و پژوهشگران در این پیش‌نشست‌های تخصصی به صورت علمی و با حضور مخاطبان خاص در هر موضوع از جمله مواردی است که با استقبال پژوهشگران روبه‌رو شده است.

همچنین در زمینه دریافت مقالات رسیده به این همایش، در مجموع ۱۰۹ چکیده مقالات فارسی به دبیرخانه واصل شد که پس از داوری دقیق با هدف ارائه نکات تکمیلی برای بهبود محتوای علمی چکیده (که گاه تا سه مرحله ادامه پیدا  می‌کرد) در نهایت ۸۷ چکیده مورد پذیرش قرار گرفت. در مهلت ارسال مقاله کامل نیز ۲۱ مقاله برای دبیرخانه ارسال شد که در فرایند داوری قرار دارد. همچنین در زمینه مقالات خارجی نیز در مجموع ۲۰ چکیده انگلیسی و عربی (از کشورهای آمریکا، هند، ترکیه، آلمان و عراق) به دبیرخانه واصل شد که پس از داوری دقیق با هدف بهبود محتوای علمی چکیده، در نهایت ۱۹ چکیده مورد پذیرش قرار گرفت. از میان نویسندگانی که چکیده آن‌ها مورد پذیرش قرار گرفت، هفت نفر مقاله کامل نیز ارسال کردند که در حال داوری است. ضمن اینکه در پیش‌نشست‌های این همایش پژوهشگران مطالب قابل توجه و جالبی مرتبط با الهیات زیارت بیان کردند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: «ارتباط زیارت و زیبایی‌شناسی در الهیات مسیحی»، «گونه‌شناسی زائران حرم مطهر رضوی»، «گونه‌شناسی زیارت در دین و فرهنگ یهود»، «فرهنگ زیارت در کلیسای ارتدکس قبطی»، «الهیات زیارت و هنرهای سنتی»، «الهیات زیارت و هنرهای نمایشی»، «زیارت امامان شیعه در شعر و نثر معاصر فارسی»، «زایش سیاست از روح زیارت»، «مناقشه زیارت در الهیات مسیحی» و... .