تاریخ تبلیغ و منبر از تاریخ حیات بشر جدا نبوده و از نخستین بشر، که نخستین پیامبر نیز بوده، آغاز می‌شود؛ یعنی از نخستین تلاش‌ها برای ابلاغ رسالت خداوند برای حفظ سلامت جامعه و جلوگیری از انحرافات. دعوت به حق و تبیین رسالت خداوند برای مردم، میثاق الهی با فرزندان آدم است و پس از انبیا و اولیای الهی، بر دوش عالمان نهاده شده است. تبلیغ و خطابه در طول تاریخ تحولات فراوانی را تجربه کرده، اما شالوده اصلی آن در قالب منبر، اصالت خود را حفظ کرده و همچنان اثربخش است .پس از واقعه کربلا بنا بر توصیه و سیره امامان(ع)، موضوع عزاداری سیدالشهدا(ع) نیز به تبلیغ شیعه جهت خاصی داد و شناخت و عمل با اکسیر عاطفه و محبت اهل‌بیت(ع) در هم آمیخت و اثربخشی آن را دوچندان کرد.

نخستین منبر

پیامبر(ص) هنگام سخنرانی در مسجدالنبی(ص) به درخت خرمایی که به عنوان ستون درون مسجد قرار گرفته بود و به ستون حنانه مشهور شد، تکیه می‌داد. اما جمعیت مسلمانان‌ رو به افزایش بود و مشتاق بودند پیامبر(ص) را هنگام سخنرانی مشاهده کنند. مدتی بعد و در سال‌های هفتم یا هشتم هجری، به پیشنهاد اصحاب، منبری از چوب برای ایشان ساخته شد که دو پله داشت و پله سوم، کرسی‌ای بود که پیامبر(ص) بر آن می‌نشست و پای خود را بر پله دوم قرار می‌داد .این منبر جایگاه خاصی در سیره نبوی داشت. علاوه بر ایراد سخنرانی، مراسمی مثل سوگند نیز در کنار منبر انجام می‌شد.

منبرهای تاریخی

منبر مسجدالنبی(ص)، منبر مسجد قیروان تونس و منبر صلاح‌الدین در مسجدالاقصی، از مشهورترین منبرهای قدیمی جهان هستند که بعضاً بیش از هزار سال پیش ساخته شده‌اند. منبر مسجد ابیانه نطنز، منبر الجایتو در مسجد جامع اصفهان، منبر مسجد جامع نائین، منبر سنگی مسجد امام اصفهان و منبر صاحب‌الزمان(عج) در مسجد گوهرشاد مشهد نیز برخی از مشهورترین منبرهای تاریخی موجود در ایران هستند که صدها سال قدمت دارند.

منبرهای اجتماعی و سیاسی

منابر علاوه بر کارکرد مذهبی، کارکردهای اجتماعی و سیاسی هم داشته‌اند. در عصر پیامبر(ص) فرامین و اعلان‌های حکومتی و احکام عزل و نصب‌ها از فراز منبر خوانده می‌شد و نتایج جنگ‌ها در خطبه‌ها به آگاهی مردم می‌رسید. اهمیت اجتماعی منبر در دوره اسلامی به جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی برمی‌گشت. برپایی هرروزه نماز جماعت و اجتماعات بزرگی مثل نمازجمعه و نماز عید، بستر مناسبی برای اطلاع‌رسانی، مشورت با مردم، اقناع جامعه و گرفتن تصمیمات شورایی ایجاد می‌کرد. منبر به‌تدریج به نماد حاکمیت و عزت حکومت مسلمین تبدیل شد و به حدی اهمیت یافت که برخی حاکمان، منبرهایی را به شکل قابل حمل می‌ساختند تا در سفر و جنگ نیز سخنرانی‌های خود را بر منبر انجام دهند.

منبرهای ضداستعماری

منبر در جنبش‌های ضداستعماری در کشورهای اسلامی به‌طور مؤثری به‌کار گرفته شد؛ تا جایی که استعمارگران، بسیاری از رهبران نواندیش مذهبی را در جهان اسلام از منبر محروم می‌کردند. در ایران دوره مشروطه نیز سخنرانی علما و واعظان نقش مهمی در مقابله با استبداد حاکم و پیشبرد مقاصد مشروطه‌خواهی و نیز هشدار درباره آسیب‌های آن داشت. همچنین دوره جدید استعمار سرزمین‌های اسلامی و هجوم سیاسی و فرهنگی غرب، رهبران فکری و مذهبی را به مبارزه در سنگر منبر واداشت. مبارزات علمای قم و مشهد با هجمه فرهنگی رضاخان در موضوع لباس و حجاب، از آن جمله است. مبارزه فرهنگی با هجمه فکری و نظری شرق و غرب نیز بزرگانی مانند شهید مطهری را بر آن داشت عمیق‌ترین معارف اسلامی و نقدهای اسلام به مکاتب فکری را با رسانه منبر تبیین کنند.

انقلاب بر فراز منبر

در انقلاب اسلامی رسانه منبر یکی از مهم‌ترین ابزارهای انقلابیون بود و روحانیون همزمان با شکل‌گیری انقلاب در دهه40، برای مقابله با دستگاه تبلیغاتی پهلوی از این رسانه استفاده می‌کردند تا جایی که رسانه‌های رژیم قدرت مقابله با این رسانه را نداشتند و به‌ناچار به ممنوع‌المنبری روحانیون انقلابی رو می‌آوردند. مردمی که پای منابر علمای دینی می‌نشستند، ضمن دریافت احکام دینی و بهره‌گیری از دستورات اخلاقی اسلام، با آخرین اخبار و تحلیل فضای کشور آشنا می‌شدند. روحانیون و منابر به عنوان حلقه‎های واسط میان رهبر انقلاب و توده‌های مردم، تلاش می‌کردند اهداف انقلاب را از نظر امام خمینی(ره) تبیین کنند.

در تجمعاتی که پس از سخنرانی وعاظ و مبلغان شکل می‌گرفت، انقلابیون یکدیگر را پیدا کرده و هسته‌های انقلابی ایجاد می‌شد و برای ادامه تحرکات خود هماهنگی‌های لازم را انجام می‌دادند. این سازماندهی، نیروهای مردمی را برای حضور شگفتی‎ساز و حماسی در فرایند انقلاب اسلامی آماده می‌کرد.

رسانه‌های نوین در رقابت با منبر

ظهور رسانه‌های مدرن، پرسش‌های زیادی را درباره تداوم کارکرد منبر ایجاد کرده و عده‌ای را به این باور رسانده این رسانه‌ها به‌زودی جای منبرهای سنتی را خواهند گرفت. گرچه رسانه‌های مدرن از امتیازاتی مثل سرعت و گستره انتشار برخوردارند، اما به نسبت هزینه و وقتی که از مخاطب می‌گیرند، اثربخشی ناچیزی دارند. اما منبر ویژگی‌های خاص و بعضاً منحصر به‌فردی دارد که رسانه‌های مدرن فعلاً فاقد این ویژگی‌ها هستند و دست‌کم برای اهداف مورد نظر دین، کارایی لازم را ندارند. منبر یک رسانه چهره به چهره و مستقیم و بدون واسطه است که با مفاهیم مقدس گره خورده و با تجربه تاریخی طولانی، مأموریتش را همان مأموریت انبیا و اولیا تعریف کرده و تلاش می‌کند بشر را متوجه خودش و نسبتش با معبود کند.

در مقابل، رسانه‌های مدرن معمولاً باواسطه و یک‌طرفه هستند، بر غفلت و سرگرمی استوار شده‌اند و نسبت مستقیمی با مفاهیم و اماکن مقدس ندارد. از سوی دیگر، اثربخشی رسانه‌های مدرن معمولاً سطحی و لحظه‌ای است و توان زیادی برای جهت‌دهی دینی در لایه نظر و باور و فراتر از آن، در حوزه فعل و اقدام که نتیجه‌اش تقرب و تکامل دینی است، ندارد.

محمد ولیانپور