در گفت و گو با پروفسور اردکانی، پدر هواشناسی کشور به بررسی دلایل تغییرات اقلیمی، پیامدهای آن و راه های جلوگیری از تاثیرات مخرب آن پرداخته ایم.

بعضی از مسئولان سازمان‌های هواشناسی و محیط ‌زیست کشور ما مشکلاتی همچون افزایش خشکسالی‌ها، گسترش پدیده گردوغبار، کاهش سطح آب تالاب‌ها و دریاچه‎ها و بارش باران‌های سیل‌آسا در فصل تابستان را ناشی از تغییرات اقلیمی می‌دانند، نظر شما در این خصوص چیست؟  

موضوع تغییر اقلیم و یا تغییر وضعیت جوی کره زمین، سال‌هاست بحث برانگیز شده است. به طوری که برخی از کشورها با تحقیقات گسترده، میزان تاثیر سوخت‌های فسیلی و گازهای گلخانه‌ای را در ایجاد تغییرات جوی بررسی کرده‌ و  برخی از دانشمندان این حوزه  به بررسی تاثیر عواملی غیر از سوخت‌های فسیلی و گازهای گلخانه‌ای در ایجاد تغییر اقلیم پرداخته‌ اند.

به تازگی نیز یکی از استادان بزرگ آمریکا،  با انتشار کتابی نتایج آماری تحقیقات گسترده‌ خود را در خصوص تاثیر عوامل مختلف بر تغییر وضعیت جو زمین اعلام کرده است و این تحقیقات نشان می‌دهد؛ عوامل مختلفی موجب تغییر اقلیم شده که یکی از آن ها، گازهای گلخانه‌ای است که برای پیشگیری از افزایش دمای زمین باید فاکتورهای تاثیرگذار دیگر بر تغییر وضعیت جو زمین نیز مورد توجه قرار گیرد.

بنابراین برای بررسی تاثیر تغییر اقلیم بر محیط‌زیست کشورمان باید ببینیم، منطقه ما به لحاظ جغرافیایی و طبیعی چه ویژگی‌هایی دارد. گردش کلی اتمسفر نشان می‌دهد؛ منطقه ما، خاورمیانه و قسمتی از شمال آفریقا تحت تاثیر جریان‌های فرونشستگی در آتمسفر قرار می‌گیرد، درنتیجه اگر رطوبت بسیار زیادی به این منطقه تزریق شود هم، بارش این مناطق اندک خواهد بود. به این ترتیب ما هرگز نباید انتظار داشته باشیم، بارندگی‌هایی که در عرصه‌های میانی اروپا و مناطق جغرافیایی هم عرض آن اتفاق می افتد، در منطقه ما وجود داشته باشد. اما در بعضی از سال‌ها ممکن است تغییراتی استثنایی در کل اتمسفر -هم  نیم‌کره شمالی و هم در نیم‌کره جنوبی-  اتفاق بیفتد و به طور استثنایی ما بتوانیم از این بارش‌ها استفاده کنیم.

بارندگی‌های بهاری سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ یا بارندگی‌های مونسونی که مرداد سال گذشته داشتیم و خسارت‌های زیادی به برخی از مناطق کشور زد، نمونه‌ای ازاین دست  تغییرات اتمسفر است و من سال گذشته یک ماه قبل از بارش‌های سیل آسای مرداد در گفت‌وگو با شما اعلام کردم، وضعیت اتمسفر، شباهت زیادی به الگوی اتمسفر ۶۶ سال قبل دارد و یادآور شدم، وضعیت اتمسفر سال ۱۳۳۵؛ در میانه تابستان منجر به بارندگی‌های سیل‌آسا در برخی از مناطق کشور شده بود. به این ترتیب ممکن است طی سال‌های ۱۴۳۰ تا ۱۴۳۵ به صورت تصادفی چند دورپیوند با هم جفت شوند و بارش‌های سنگینی مشابه بارندگی‌های سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ داشته باشیم. اما وضعیت اتفاقی است و  همیشه با آن مواجه نمی‌شویم.

به طور کلی ایران در منطقه‌ آب‌وهوایی نیمه‌خشک واقع شده است و رطوبت کافی به منطقه ما تزریق نمی‌شود و اگر گردش کلی آتمسفر را درنظر بگیرم، بیشتر سال‌ها میانگین بارش منطقه ما کم است. مگر اینکه از روی دریای احمر یا خلیج عدن و یا اقیانوس هند مقدار زیادی رطوبت به منطقه تزریق شود و با سیستم جوی در حال حرکت جفت شود که به صورت اتفاقی بارندگی خوبی داشته‌باشیم. کشورهای اطراف ما یعنی عراق، سوریه، عربستان، شمال آفریقا و مصر پوشیده از ماسه، شن و لم یزرع هستند و هیچگونه آبی در این منطقه وجود ندارد که بتواند در اثر تبخیر رطوبت جو را تامین کند و در واقع ساختار جغرافیایی ما به گونه‌ای است که نباید انتظار بارش خوبی داشته باشیم و این موضوع ارتباطی با سوخت‌های فسیلی و گازهای گلخانه‌ای ندارد.

آیا راهکاری برای ترمیم ساختار جغرافیایی کشورمان وجود دارد؟

طبق تحقیقاتی که من انجام داده ام؛ چند دهه پیش تالاب‌های ایران، سوریه و عراق که ۵۰ هزار کیلومترمربع وسعت دارند، سیراب بوده‌اند و رطوبت بسیار خوبی به اتمسفر منتقل می‌کردند، به همین دلیل در پی عبور سامانه‌های جوی مدیترانه از روی ایران و خاورمیانه، علاوه بر افزایش بارندگی و کاهش دما، تغییرات بسیار خوبی در اقلیم ایجاد می‌شد. اما اکنون بررسی وضعیت منطقه نشان می‌دهد؛ به دلایل مختلف از جمله سدسازی‌های ترکیه بخش عمده این تالاب‌ها خشک شده است، مراتع بیابانی و جنگل‌ها تخریب شده‌اند و اگر بخواهیم از این وضعیت خارج شویم، باید با دستکاری در آلبیدو (جنسیت) زمین، دمای آتمسفر را تغییر دهیم. چون تغییر جنسیت زمین، موجب کاهش دمای آتمسفر می‌شود و تغییرات اقلیمی بسیار خوبی را به همراه دارد.

بنابراین باید بکوشیم از هر طریق ممکن تالاب‌ها را پرآب نگه داریم و با استفاده از درختکاری یا گیاه‌کاری در زمین‌های لم یزرع و افزایش پوشش گیاهی مراتع و پیشگیری از تخریب جنگل‌ها، رطوبت کافی را برای عبور سیستم‌های جوی مدیترانه از روی کشور فراهم کنیم، تا بارش‌های خوبی داشته ‌باشیم. البته در حال حاضر هم برخی از بارش‌ها ممکن است در یک ساعت ۵ تا ۷ اینچ – یعنی ۱۵ سانتی‌متر  و معادل ۱۵۰ میلی‌متر- بارندگی داشته باشد و سیلآب‌های عظیم به صورت محلی جاری می‌شود. سایر کشورها، حتی کشورهایی که دچار بحران کم آبی نیستند، برای استفاده بهینه از این ماده حیاتی با ایجاد زیرساخت‌های لازم این سیلآب‌ها را به مخازن مخصوص برای تزریق به منابع آب زیر زمینی و سایر مصارف هدایت می‌کنند و اجازه نمی‌دهند این آب‌ها هدر رود. اما جای تعجب است که ما هر ساله در غرب و جنوب غرب کشور از این بارش‌ها فراوان داریم و با وجود بحران کم‌آبی، مدیران ما هیچ برنامه‌ای برای ذخیره این آب‌ها ندارند. درنتیجه این سیلاب‌ها با جاری شدن در سطح منطقه به خانه‌های مردم یا زمین‌های کشاورزی آسیب می‌زند و یا وارد زمین‌های لم یزرع می‌شود و در نهایت هدر می‌رود.

در واقع به دلیل نبود مدیریت صحیح در حوزه‌های هواشناسی آبخیزداری کشور، سیلاب بارش‌هایی که برای سایر کشورها نعمت است، برای ما به نقمتی تبدیل می‌شود که به خانه‌های مردم و زمین‌های کشاورزی آسیب می‌زند، خاک را از بین می‌برد و در نهایت هدر می‌رود. 

با این حال اگر بخواهیم از این وضعیت خارج شویم، می‌توانیم. فقط باید توجه داشته باشیم تغییر این وضعیت زمان‌بر است و تحقق آن به اراده قوی مسئولان، اختصاص بودجه کافی و بکارگیری مجریان توانمند نیاز دارد.