حمد بن حسن حلی مشهور به فخرالمحققین ( ۶۸۲-۷۷۱ق) از فقهای شیعی قرن هشتم هجری قمری می باشد. وی فرزند علامه حلی بود که در دوران نوجوانی به درجه اجتهاد رسید (چراکه به اندازه ای مهارت در علوم مختلف داشته که در شانزده سالگی مجتهد مسلم شده بود) .تالیفات او در فقه، اصول فقه و منطق می باشد که بسیاری از آنها  در تشریح و تکمیل آثار پدرش می باشد. "ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد" مشهور ترین اثر او می باشد که مورد توجه فقهای دوره های بعد از او قرار دارد.

زندگینامه علامه حسن حلی

فخر المحققین در تاریخ ۲۰ جمادی الاول سال ۶۸۲ ه ق (شهر حله عراق) به دنیا آمد. از کودکی تحصیل علوم دینی را نزد پدرش علامه حلی آغاز کرد. احتمالا تنها استاد او در این مدت تنها پدرش بوده است. "قاضی نورالله شوشتری" در کتاب" مجالس المومنین "معتقد است که با نگاهی به سال تالیف کتاب قواعد و سال تولد

وی می توان پی برد که در هنگام نوشتن این کتاب کمتر از ۱۰ سال سن داشته است، اما مورخین دیگری همچون علی دوانی این نظر را رد می‌کنند و معتقد اند که شاید علامه در ابتدا قواعد را به طور خلاصه می‌نوشته؛ ضمن اینکه از وصیت نامه علامه به فرزندش این طور به نظر می رسد که فخر المحققین در هنگام نوشتن کتاب شرح القواعد به سن بلوغ نرسیده بود یا تازه به سن بلوغ رسیده بوده است.

فخر المحققین براساس آنچه در حاشیه کتاب الالفین می نویسد، ناگزیر به ترک وطن  اقدام می کند و در ایام جوانی با پدرش به منطقه آذربایجان ایران سفر می کند و پس از مدتی با پدرش به شهر حله بازگشته است.

علامه فخرالمحققین، در مراتب فضل، کمال، ممتاز و در حد خود بی نظیر بوده است؛ حتی از حیث ادب و اخلاق نیز دارای مراتب و فضایل خاصی بوده است. عبارات به کار رفته در مقدمه  کتاب قواعد الاحکام گویای ویژگی شخصیت والای فخر المحققین می‌باشد. همانطور که پیشتر ذکر شد، تمام علوم و فنون را نزد پدرش فراگرفت و جز او استادی به خود ندیده است. تالیفات وی در فقه اصول فقه منطق کلام فلسفه حدیث و علوم متداول زمان خودش را نزد پدر فراگرفت.

آثار و کتاب های علامه فخر المحققین

وی دارای تالیفات متعددی در زمینه علوم مختلف اسلامی می باشد و یا آثار پدرش را تشریح و تکمیل نموده است. از جمله آنها می توان به کتاب "الفین" و یا "ایضاح الفواعد فی شرح مشکلات القواعد" اشاره کرد. کتاب هایی مانند "شرح مبادی الاصول"، " شرح تهذیب الاصول" و "المسایل الحیدریه " از بهترین کتاب های شیعی می‌باشد.

شاگردان مشهور علامه فخر المحققین

• شهید اول

• سید حیدرآملی
• ابن بتوج بحرانی (شهید احمد بحرانی)
• سید بدرالدین مدنی
• سید تاج الدین بن معیه
• شیخ ظهیر الدین (فرزند خود علامه فخر المحققین)  

درگذشت علامه

وی در سال ۷۷۱ ه. ق در سن ۸۹ سالگی به دیدار محبوب شتافت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد. ولی از مزار و مدفنش هیچ اطلاع دقیقی موجود نمی‌باشد. عبدالله مامقانی در تنقیح المقال می نویسد : اطلاع نیافتم که تا کنون کسی از دانشمندان، مدفن (مزار) او را معین کرده باشد، ولی بزرگان می گویند که درندگان او را خورده اند و قضیه ای دارد که من از نقل آن به خاطر توهین به معاصرینش خودداری می کنم. لذا جسد نداشته تا دفن شود.

لازم به ذکر است که، شیخ عباس قمی در فوائد الرضویه از سخن مجلسی اول در کتاب" شرح من لایحضره الفقیه" چنین برداشت کرده که علامه فخر المحققین در شهر حله وفات نموده و جنازه اش را به شهر نجف اشرف حمل کرده اند و بعید نمی باشد که قبر او نزدیک قبر پدرش علامه حلی باشد. همچنین مجلسی اول نوشته است که : ... علامه و پسرش را در شهر نجف اشرف بعد از نقل مدفون ساختند (به این معنی که اجساد آنهارا به نجف بردند و درآنجا به خاک سپردند) . سید موسی شبیری زنجانی نیز، با ذکر شواهد و استناداتی از جمله استناد کردن به سخن مذکور از شخص مجلسی اول، گفته های عبدالله مامقانی را نادرست دانسته است.

حمید اسدی-خبرنگار تحریریه جوان قدس