در کتاب اخلاق در قرآن نوشته آیت‌الله مکارم شیرازی می‌خوانیم که «نکوهش از یکی، ملازم تمجید و ستایش از دیگری است و ستایش از یکی همراه با نکوهش از دیگری می‌باشد، درست مثل اینکه بحث‌های مربوط به ستایش و تمجید از علم جدای از نکوهش از جهل نیست و نکوهش از جهل همراه با ستایش علم است».

۴۰ چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با اساتید حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد. شرح حدیث این هفته را محضر استاد حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین سجاد طاهری هستیم تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.

از ویژگی‌هایی سیره رضوی(ع) تواضع است. در این باره توضیح دهید.

تواضع به لحاظ معنای لغوی به معنی فروتنی کردن و احترام به دیگری است و صفتی است مخالف صفت تکبر که باعث شکسته‌نفسی انسان می‌شود تا خود را از دیگران برتر نبیند. اسلام و بخصوص روایات اهل بیت(ع) تواضع را از صفات حمیده و سجایای پسندیده شناخته‌اند و متواضع را مورد تکریم و احترام قرار می‌دهند.

همان طور که اشاره کردید، این ویژگی و اخلاق نیکو در جای جای زندگی امام رضا(ع) به چشم می‌خورد. از باب نمونه در روایتی نقل شده در جلد یک عیون اخبار الرضا(ع) آن حضرت(ع) فرموده است: «بِالتَّوَاضُعِ فِی الدُّنْیَا أَرْجُو الرّفْعَةَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ» یعنی با تواضع در دنیا، امید ترفیع و بالارفتن مقام در پیشگاه الهی دارم. با توجه به این روایت به دست می‌آید که تواضع باعث ترفیع مقام در پیشگاه خداوند است و باید به دنبال رشد آن بود.

آیا قرآن کریم هم سخن از تواضع به میان آورده است؟

خداوند متعال در آیه 54 سوره «مائده»، سخن از گروهی از مؤمنان به میان آورده که مشمول فضل‏ و عنایات الهی هستند یعنی هم خدا را دوست ‌دارند و هم محبوب پروردگارند. یکی از اوصاف بارز آنها این است که در برابر مؤمنان متواضعند: «اَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» و در برابر کافران نیرومند و قوی هستند «اَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ». «اذِلَّةٍ» جمع «ذلول» و «ذلیل» از مادّه «ذُلّ» (بر وزن حُر) در اصل به معنی نرمی و ملایمت و تسلیم است در حالی که «اعِزَّة» جمع «عزیز» از مادّه «عزة» به معنی شدت است، حیوانات رام را «ذلول» می‏ گویند؛ چون ملایم و تسلیمند و «تذلیل» در آیه «ذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلاً» اشاره به سهولت چیدن میوه ‏های بهشتی است.

از مصادیق تواضع، فروتنی در برابر مؤمنان و پدر و مادر است. برای خوانندگان ما در این باره توضیحی بدهید.

در آیه 88 سوره «حجر» آمده است: «وَ اَخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ» که مخاطب در آن، شخص پیامبر(ص) است و مأمور می‌‏شود برای مؤمنان «خفض جناح» و تواضع آمیخته با محبت داشته باشد. شبیه این تعبیر با اندک تفاوتی در مورد فرزندان در مقابل پدران و مادران در سوره «اسراء» آمده، آنجا که می‌‏فرماید: «وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ»؛ بال های خود را در برابر آن دو یعنی پدر و مادر از روی محبت و لطف فرود آر و تواضعی آمیخته با احترام و محبت در برابر آنان داشته باش. چنان‌که شدت تواضع در مقابل پدر و مادر را با جمله «بال فروتنی» فرود آوردن، بیان می‌کند که کنایه از رها نکردن والدین، در نزد ایشان بودن و با حوصله با آنان رفتار کردن است.

چون رعایت همه این دستورات بسیار مشکل است و قطعاً در مواردی فرزندان کوتاهی می‌کنند و یا دچار شک و تردید می‌شوند که آیا حقوق ایشان را بجا آورده‌اند یا نه؟ به نیات انسان‌ها اشاره می‌کند که اگر قصد نیک و خیر داشته باشید ولو در عمل موفق به انجام همه وظایف در برابر والدین نشوید، خداوند کوتاهی فرزندان را می‌بخشاید. در کتاب یک آیه و چند نکته به نکته ظریفی اشاره شده و آن اینکه خداوند اصلاً اشاره‌ای به کوتاهی وظیفه نمی‌کند. گویا همچنان که خود این امر ناخوشایند است، ذکر آن هم ناپسند است و فقط به فرزندان می‌آموزد که چگونه در پیشگاه خدا، این کوتاهی را جبران کنند.

امام صادق(ع) در روایتی نقل شده در الکافی مواردی از خضوع و فروتنی در مقابل والدین را برمی‌شمارد و می‌فرماید: «با چشمان خیره به پدر و مادر نگاه نکن، بلکه نگاهت همراه با رأفت و رحمت باشد، صدایت را از صدای ایشان بلندتر نکن، دست‌هایت را بالای دست‌های ایشان قرار مده و در راه رفتن بر ایشان سبقت مگیر».

با توجه به نکات مطرح شده می‌توان این گونه جمع بندی نمود که تواضع و فروتنی در برابر پدر و مادر باعث ترفیع درجه و مقام در برابر خداوند متعال می‌گردد. انسان باید در برابر مادر و پدر فروتن باشد و با آنان با تواضع برخورد کند، به‌خصوص در زمان کهولت سن که آنان با ضعف جسمانی و بیماری بیشتر از قبل نیاز به توجه و محبت دارند. مقامات دنیوی هر آنچه که باشد، نباید در برابر پدر و مادر جلو کند و باعث تکبر در برابر آنها گردد.

آیا نسبت به تواضع مسئولان مقابل مردم توصیه ای از اهل بیت(ع) وارد شده است؟

بله، یکی دیگر از موارد فروتنی، تواضع در بین کارگزاران مقابل مردم است. امیرالمؤمنین علی(ع) در نامه خود به مالک اشتر می‌نویسد: «پُست‌ها باید بر اساس شایستگی تقسیم شود. افرادی که دانا، اندیشمند، امین، کاردان، توانا با دقت و ابتکار و متواضع باشند.» حاکم اسلامی در دید امام علی(ع) باید نسبت به مقامش حالت امانت‌دار و در برابر مردم فروتنی و تواضع داشته باشد. در این مورد به مالک اشتر می‌فرماید: «بپرهیز که خود را در بزرگی همانند خداوند پنداری و در شکوه خداوندی همانند او دانی؛ زیرا خداوند هر سرکشی را خوار می‌سازد...» در جای دیگر می‌فرماید: «اگر با مقام و قدرتی که داری، دچار تکبر یا خودبزرگ بینی شدی به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از تو است بنگر که تو را از سرکشی نجات می دهد...».

مسئولان و کارگزاران نظام اسلامی باید در برابر مردم متواضع باشند و در پستی که قرار گرفته‌اند، خود را از مردم بالاتر نبینند و با مردم به صورت تواضع و فروتنی برخورد کنند و همچنین در انتخاب کارگزاران نیز حاکم اسلامی باید این صفت را مورد دقت قرار دهد.

رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار اعضای هیئت دولت در سال 1388 می‌فرماید: شما اعضای هیئت دولت تواضعتان را نسبت به مردم بیشتر کنید. مفتخر باشید به رأی مردم، مستظهر باشید به رأی مردم اما مغرور نشوید، که اگر خدای نکرده غرور به سراغ ماها آمد، آن وقت انحراف‌ها و انحطاط‌های گوناگونی را در پیش پای خودمان خواهیم دید. مراقب باشید؛ این از آن دام‌های بزرگ شیطان است. معمولًا بعد از پیروزی‌های بزرگ، خطرهای بزرگ وجود دارد.

باید توجه داشت که عملکرد مسئولان نظام اسلامی و همچنین انتخاب کارگزاران توسط حاکم اسلامی نیز بر این اساس باشد. تواضع در برابر مردم از صفات مهمی است که امیرالمؤمنین(ع) در نامه خود به مالک اشتر بیان می‌کند.