در راستای اجرای برنامه تحول و تعالی در دستگاه قضایی، پایش وضعیت آسیب‌های اجتماعی و حمایت از گروه‌های آسیب پذیر، هم‌­افزایی و همکاری دستگاه‌های دولتی متولی امر حوزه کودکان و زنان آسیب دیده و بهره­ گیری از ظرفیت سازمان­‌های مردم‌­نهاد و با هدف توسعه سازوکارهای حمایتی از کودکان، ایجاد و استقرار مجتمع‌­های شناسایی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی با عنوان مجتمع شوق زندگی در دستور کار قرار گرفت.

در این راستا، از سال ۱۴۰۰ تاکنون، سه مجتمع شوق زندگی در شهر مقدس مشهد (استان خراسان رضوی) در ۵ تیرماه ۱۴۰۱، مجتمع شوق زندگی در شهر تهران (استان تهران- پایتخت) با زیربنای ۷۰۰ متر مربع در ۲۳ مرداد ۱۴۰۲ و مجتمع شوق زندگی در شهر شیراز (استان فارس) در ۱۳ آبان­ماه ۱۴۰۲، افتتاح شدند.

ایجاد مجتمع‌­های مشابه در  سایر استان­‌ها نیز در دستور کار قرار دارد. همچنین ایجاد محیط حامی و دوست‌دار کودک، تلاش موثر برای بهتر شدن شرایط زندگی کودکان و نوجوانان، رفع چالش‌ها و آسیب‌های کودکان، ارائه مشاوره و معاضدت قضایی و حقوقی و نظارت بر حسن اجرای آراء قضائی و تصمیمات مرتبط با اطفال و نوجوانان از اهم اهداف ایجاد مجتمع‌­های شناسایی و پیشگیری از آسیب­‌های اجتماعی است.

این مجتمع‌­ها دارای بخش­‌های مختلفی جهت شناسایی، پیگیری و رفع آسیب‌های اجتماعی بوده و علاوه بر دادیاران و قضات، متخصصین مددکاری و روانشناسی، وکلا و سازمان­‌های مردم نهاد نیز در آن­ها حضور داشته و خدمات بسیار متنوعی در دو حوزه اجتماعی و قضایی با ارجحیت مداخلات اجتماعی بر مداخلات قضائی به مراجعه کنندگان ارائه می‌کنند.

خدمات ارائه شده در مجتمع­‌های شوق زندگی

خدمات حوزه قضایی: حوزه قضایی مجتمع شوق زندگی متشکل از شعبه دادگاه خانواده، شعب رسیدگی، شعبه ارجاع، دفتر و حسابداری است و خدمات زیر را به مراجعین ارائه می‌­نماید:

تعیین سرپرست قانونی برای کودکان و نوجوانان زیر ۱۸ سال که فاقد ولی خاص هستند؛

تعیین سرپرست قانونی برای افردی که دچار حجر شده ­اند (جنون یا سفاهت)؛

تعیین سرپرست برای افرادی که به علت غیبت امکان مدیریت بر امور فرزندان خود را ندارند؛

مدیریت امور اموالی که فاقد صاحب هستند؛

مدیریت امور اموالی که فاقد وارث هستند؛

رسیدگی به پرونده‌های فرزندخواندگی و امین موقت کودکان و نوجوانان؛

رسیدگی به پرونده‌­های مرتبط با احراز رشد کودکان و نوجوانان.

خدمات حوزه اجتماعی: حوزه اجتماعی شامل واحد مددکاری، واحد آموزش و پژوهش، واحد سازمان‌های مردم نهاد، واحد سازمان‌های دولتی و واحد عمومی می‌­باشد و در هر واحد خدمات زیر ارائه می‌­شود:

واحد مددکاری با رصد دقیق شرایط فردی، خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی افراد تلاش می‌­کند شرایط قضاوت توأم با شناخت و تشخیص صحیح را فراهم کرده و با پیگیری وضعیت مددجویان و نظارت بعد از تشخیص، در جهت ایجاد تغییر، توانمندسازی و ایجاد امنیت اجتماعی- روانی تلاش می­‌کند.

واحد آموزش و پژوهش اقداماتی اعم از تهیه و ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از موضوعات و آسیب‌های اجتماعی مورد ارجاع در دایره سرپرستی دادگستری براساس دسته بندی موضوع آسیب‌­ها، ارائه گزارشات آماری دوره‌ای به منظور شناسایی وضعیت موجود، شناسایی موضوعات مسئولیت­‌ساز و شناسایی گروه‌های آسیب پذیر و تمرکز بر آن‌ها را  انجام می‌­دهد.

واحد سازمان‌های مردم نهاد با جذب مشارکت نهادهای مردمی از جمله مؤسسات حقوقی، مشاوره­ای، مؤسسات خیریه و ... به منظور توجه نظام‌مند، پایدار و دانش بنیان به ظرفیت‌ها و توانمندی نهادهای مردمی برای مشارکت در زمینه‌های سیاست‌گذاری قضایی، پیشگیری از وقوع جرم، حمایت از بزه دیدگان، میانجی‌گری و صلح و سازش، نظارت بر اجرای قوانین، رسیدگی و باز اجتماعی شدن آسیب دیدگان فعالیت می­‌کند.

از جمله خدمات ارائه شده توسط این واحد، می‌­توان به موارد زیر اشاره کرد:

شناسایی و حمایت از کودکان کار و خانواده آنان طبق آیین نامه ساماندهی کودکان کار و خیابان مصوب (۱۳۸۴) (شناسایی کودک، تحویل کودک به خانواده، برنامه ریزی مورد محور برای حمایت از کودک و خانواده و کمک به خروج کودک از چرخه کار)؛

اقدامات حمایتی و معیشتی (ثبت نام مدرسه، اهدای بسته غذایی، غربالگری پزشکی و ...)؛

اقدامات ارتقاء سلامت روان (مشاوره فردی و برگزاری کارگاه‌های آموزشی)؛

اقدامات توانمندسازی (مهارت آموزی فنی، کاریابی ایمن برای کودکان بالای ۱۵ سال و ...)؛

حمایت از کودکان آسیب دیده و خانواده آنان (توانمندسازی و بازتوانی روانی کودکان و نوجوانان آسیب دیده با تکنیک برگزاری کارگاه‌های بازی درمانی، برگزاری کارگاه‌های مهارت‌های زندگی و فرزند پروری)؛

ارائه خدمات مشاوره حقوقی رایگان به شهروندان با همکاری دادگستری و وکلای داوطلب پایه یک دادگستری؛

ارائه آموزش‌های لازم به شهروندان جهت اخذ حضانت و اعطای گواهینامه؛

کنترل و کاهش آسیب‌های مرتبط با زنان آسیب دیده اجتماعی در سطوح فرد، اجتماع و خانواده از طریق حمایت و بازپروری و توانمندسازی، ایجاد زمینه باز پیوند اجتماعی، ارائه خدمات خانواده محور به زنان آسیب دیده اجتماعی، ارائه خدمات تخصصی اجتماع محور در راستای کاهش آسیب‌های اجتماعی، ایجاد امکان دسترسی آسان‌تر به خدمات حمایتی و تخصصی، ارائه آموزش‌های تخصصی لازم به زنان آسیب دیده اجتماعی، استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی و کاهش تصدی گری دولت و جلب مشارک‌های غیردولتی، توسعه بسته‌های خدمتی به منظور افزایش ضریب نفوذ خدمات، ارائه خدمات کاهش آسیب به منظور کاهش رفتارهای پرخطر؛

حمایت و توانمندسازی دختران در معرض آسیب (بازه سنی ۱۲ تا ۱۸ سال)  از طریق ارائه خدمات سهل الوصول‌تر برای گروه هدف.

واحد سازمان‌های دولتی حوزه اجتماعی در راستای جذب ظرفیت سایر نهادهای اجتماعی در جهت شناسایی و کنترل آسیب‌های اجتماعی، اقدام به جذب مشارکت سایر سازمان‌های دولتی می­‌کند.

تبدیل و تغییر فضای دادسرا از محیطی بسته، دستوری، خشن و بزرگانه به محیطی باز، ارشادی، حمایتی و کودکانه و طراحی محیط مجتمع براساس نیاز کودکان از جمله ایجاد اتاق مادر و کودک، اتاق بازی، کتابخانه، تأمین تغذیه میان وعده و جوایز برای کودکان و ایجاد احساس آرامش و امنیت و تأمین رفاه حال مراجعین جامعه‌ هدف به ویژه کودکان، سالمندان و محجورین و توزیع بسته‌ ارزاق به مددجویان نیازمند، ایجاد بازارچه مشاغل خانگی و اجرای طرح لبخند از جمله اقدامات واحد عمومی حوزه اجتماعی می‌­باشد.

اهم دستاوردهای مجتمع­‌های شوق زندگی

از جمله نتایج ایجاد و فعالیت مجتمع‌­های شوق زندگی، می‌­توان به موارد زیر اشاره نمود:

کاهش میزان تشکیل پرونده در حوزه شبه‌خانواده (کاهش جداسازی کودکان از خانواده و سپردن آنها به بهزیستی با بررسی دقیق­تر مستندات)؛

تسهیل فرآیند فرزندخواندگی و امین موقت؛

جذب مشارکت‌­های مردمی و جلب توجه بسیاری از کارشناسان، متخصصین، صاحب نظران، مدیران و آحاد مردم؛

تهیه و ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از موضوعات و آسیب‌های اجتماعی مورد ارجاع در دایره سرپرستی دادگستری براساس دسته‌بندی موضوع آسیب‌ها؛

ساماندهی کودکان کار و خیابان و خروج  آنان از چرخه کار؛

ارائه خدمات سهل الوصول‌تر برای گروه هدف (کودکان، دختران و زنان آسیب­دیده).

متن کامل گزارش ستاد حقوق بشر درخصوص توسعه سازوکارهای حمایتی از افراد زیر ۱۸ سال در جمهوری اسلامی ایران را اینجا بخوانید.