مشهدمقدس به خاطر وجود مرقد حضرت امام رضا(ع) میزبان مدارس علمیه متعدد و مهمی است. مدرسه علمیه صالحیه، مشهور به «نواب» از جمله مهم‌ترین مدارس علمیه شهر است.
گواه این ادعا را می‌توان در تاریخ مدرسه و نیز موفقیت دانش‌آموختگان این مدرسه یافت. مدرسه علمیه صالحیه (نواب) مشهد در سال ۱۰۸۶ ق در دوره سلطنت سلیمان صفوی بنا شده است. در دوره صفویه 10مدرسه علوم دینی در مشهد ساخته شده و مدرسه علمیه صالحیه، مشهور به نواب، از جمله مهم‌ترین و معروف‌ترین آن‌هاست؛ مدرسه‌ای که در نزدیکی حرم مطهر رضوی، حاشیه شمالی خیابان علیا، یعنی بالاخیابان یا خیابان شیرازی قرار دارد.
بانی و واقف این بنا مرحوم ابوصالح رضوی بود و به همین خاطر، مدرسه را «صالحیه نواب» و به اختصار «مدرسه نواب» می‌نامند.
این مدرسه از نظر فضای علمی و نیز تربیت دانشمندان و شخصیت‌های برجسته علمی، فرهنگی و سیاسی و همچنین از جنبه هنر و معماری اسلامی اهمیت ویژه‌ای دارد و به‌عنوان یکی از مدارس علمیه معتبر کشور شناخته می‌شود.
یادگار ابوصالح
میرزا ابوصالح نقیب رضوی، از اعیان و بزرگان سلسله سادات‌رضوی بود که نسبتش با 18 واسطه به امام جواد(ع) می‌رسید.
او مدت‌ها نقیب و نایب سادات و متولی روضه منوره رضوی بوده که از مناصب عالی عصر صفوی به‌شمار می‌آمد و علما و فقها بدان نائل می‌شدند. همچنین گفته می‌شود منصب صدرالممالکی و نیابت شاه که از مقامات عالی دوران صفویه بوده را برعهده داشته؛ مقامی که هم مقام دینی و هم دولتی بوده و به همین دلیل به «نواب» ملقب شده بود.
ابوصالح علاوه بر مدرسه علمیه، موقوفاتی را نیز برای مدرسه علمیه عالی نواب وقف کرد تا امکان تحصیل طلاب علوم دینی فراهم شود. بنای مصلای مشهد نیز از دیگر بناهای خیر ابوصالح است که در سال 1087 قمری ساخته شد.
تاریخ پرفرازونشیب
مدرسه در گذر زمان، فراز و نشیب‌های مختلفی را پشت سر گذاشته است. در دوره پهلوی اول سیاست‌های ضددینی و فشارهای حکومتی موجب تعطیلی و رکود حوزه شده و مدرسه از کاربردی حوزوی خارج و به دانشسرای معقول و منقول تبدیل می‌شود.
همچنین گفته می‌شود در شهریور1320 مدرسه به تصرف قوای روسی درآمده و مورد استفاده آن‌ها قرار گرفته است.
تعداد طلاب در این مدرسه در دوران مختلف متفاوت بوده است. گفته می‌شود در دوران صفویه و در زمان نظارت واقف، رونق بالایی داشته است. برخی گزارش‌ها تعداد طلاب مدرسه را در دوره قاجار بین ۶۰ تا ۱۰۰ نفر تخمین زده‌اند که تا اوایل دوره پهلوی و تعطیلی مدارس علمیه ادامه داشته است.
پس از پهلوی اول و کاهش نسبی فشارهای حکومتی، رونق دوباره به مدرسه بازگشته و در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۶ تعداد طلاب مدرسه به ۱۶۰ نفر نیز رسیده است.
معماری مدرسه
صحن حیاط بزرگ مدرسه با آب‌نما و چهار باغچه مشجر در چهارگوشه، دو ایوان متقارن شمالی و جنوبی که حجره‌ها در دو طبقه در اطراف آن‌ها قرار داشته و 19 باب دکان موقوفه متصل به مدرسه در حاشیه بالاخیابان، نقشه سطح 2هزارو700 مترمربعی مدرسه را تشکیل می‌داده است.
مدرسه در دو طبقه با معماری بسیار ساده و آجری ساخته شد و سردر زیبای مدرسه نیز که با کاشی و مقرنس‌کاری تزئین شده، کتیبه‌ای خوش‌خط به خط ثلث را در دلش داشته است.
اما فرسودگی و صدماتی که در طول تاریخ به مدرسه وارد شده بود در کنار تخریب و توسعه اطراف حرم مطهر و تعریض خیابان، سال‌ها بود که تعمیر کلی و بازسازی بنا را ضروری کرده بود.
طرح بازسازی مدرسه با اقتباس از همان طرح سنتی با همکاری اداره اوقاف و آستان قدس رضوی تدوین و در زمستان 1364 آغاز شد، ولی فعالیت اصلی در تابستان 1369 شکل گرفت و 6سال بعد به پایان رسید.
بر کاشی‌کاری سردر مدرسه، بالای مقرنس‌های گچی ایوان و کاشی‌کاری‌های اسلیمی و ستاره‌ای آن، نام «مدرسه علمیه نواب» نوشته شده و آیه‌ای از قرآن کریم خودنمایی می‌کند: «یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اتوا العلم درجات، صدق الله العلی العظیم».
نخستین مدرسه علمیه تخصصی
مدرسه عالی نواب نخستین مدرسه تخصصی حوزه علمیه خراسان و دارای بیشترین رشته‌های تخصصی در این حوزه است. این مدرسه از میان داوطلبان واجد شرایط و پس از سطح یک حوزه برای سطح دو و سه پیوسته و سطح چهار، معادل کارشناسی‌ارشد و دکترا پذیرش می‌کند.
رویکرد تخصصی مدرسه در سه رشته کلام اسلامی، ادبیات عرب و فقه و اصول در سال 1381 آغاز شد و رشته‌های فقه و حقوق، کلام و فلسفه اسلامی، فقه مقارن، کلام مقارن و کلام جدید هم به آن اضافه شدند.
طلاب پس از پایان دروس، پایان‌نامه‌ای را در رشته تخصصی خود تدوین و دفاع می‌کنند و پس از این مرحله، مدرسه با مجوز مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان و شورای عالی انقلاب فرهنگی دانش‌نامه تحصیلات حوزوی را به دانش‌آموختگان اعطا می‌کند.
یک مدرسه انقلابی
مدرسه نواب در حوادث و دوره‌های زمانی مختلف حضور و مشارکت جدی و فعالی داشته و در دوران انقلاب اسلامی نیز پایگاه فعالی برای علما و انقلابیون و ارادتمندان به امام خمینی(ره) بوده است. بسیاری از مراسم، تجمعات و اعتراض‌های حوزویان علیه رژیم پهلوی در این مدرسه شکل گرفته و چهره‌های سیاسی و انقلابی‌ای مانند شهید نواب‌صفوی در این مدرسه حضور داشته و سخنرانی‌های ماندگاری از خود برجا گذاشته‌اند.
با اوج‌گیری مبارزات مردم مشهد علیه رژیم پهلوی در سال۱۳۵۷، این مدرسه نیز دستخوش حوادث و رویدادهای سیاسی شد. ازجمله این وقایع مراسم تشییع پیکر مرحوم شیخ احمد کافی بود که تشییع‌کنندگان و طلاب حاضر در نزدیکی حرم مطهر رضوی با حمله سرکوبگران رژیم و شلیک گاز اشک‌آور مواجه شدند. عده‌ای از آفراد به مدرسه نواب پناه آوردند که نیروهای رژیم نیز به مدرسه حمله کرده و در پی آن، تعدادی از طلبه‌ها مجروح شدند.
در پی این حمله، شهید هاشمی‌نژاد با برگزاری چندین سخنرانی در این مدرسه، تهاجم مأموران حکومتی به مدرسه نواب را محکوم و در مخالفت با رژیم مطالبی بیان کرد. ۱۲شهریور ۱۳۵۷ و مقارن با چهلمین روز واقعه، مردم مشهد پس از تجمع در منزل آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی به همراه ایشان و عده‌ای دیگر به سوی مدرسه نواب راهپیمایی کردند.
امروز نیز این مدرسه علاوه بر فعالیت‌های علمی و آموزشی، مرکز فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی‌اجتماعی حوزویان بوده و به مرکزی برای برنامه‌ها، سخنرانی‌ها و تجمعات حوزویان تبدیل شده است.
افتخارات مدرسه
حضور نامداران و دانشوران فرزانه و ممتازی که ایام تحصیلی خود را در این مدرسه گذرانده‌اند، از افتخارات مدرسه عالی نواب است. در دوره معاصر، شخصیت‌هایی همانند رهبر معظم انقلاب آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، علامه شهید مرتضی مطهری، مرحوم علامه محمدرضا حکیمی و سایر اخوان حکیمی، مرحوم بدیع‌الزمان فروزان‌فر، مرحوم ادیب‌نیشابوری و... در این مدرسه حضور داشته و تحصیل کرده‌اند.
حضور اساتید بزرگی نظیر حاج شیخ هاشم قزوینی و حاج شیخ مجتبی قزوینی و استادانی دیگر که هر کدام در دوره‌ای منشأ خدمات فراوانی در حوزه بوده‌اند، از دیگر افتخارات این مدرسه است.
بزرگان بسیاری مانند علامه امینی در این حوزه دروسی را تدریس کرده یا سخنرانی‌هایی برای طلاب داشته‌اند.
7 نشریه علمی برای رشته‌های تخصصی
مدرسه نواب برای انتشار آثار پژوهشی اساتید و طلاب فاضل، نشریات تخصصی متنوعی را منتشر می‌کند. تعداد این نشریات امروز به هفت نشریه رسیده که در رشته‌های تخصصی و در دو سطح علمی‌پژوهشی و علمی‌ترویجی منتشر می‌شود.
دوفصلنامه‌های آموزه‌های نوین کلامی، آموزه‌های حکمت اسلامی، آموزه‌های فقه و اصول مقارن و جستارهای ادب عربی، مقالات را با سطح علمی‌پژوهشی پذیرش کرده و دوفصلنامه‌های پژوهش‌های علوم عقلی، پژوهش‌های زبان و ادبیات عربی و در مسیر اجتهاد نیز مقالات را با سطح علمی‌ترویجی پذیرش می‌کند.
کتابخانه قدیمی مدرسه
میرزا صالح رضوی، بانی مدرسه عالی نواب، کتابخانه بزرگی هم در حدود 500 مترمربع برای مدرسه‌اش تأسیس کرد و تا زنده بود، تعداد قابل‌توجهی کتاب نفیس برای کتابخانه مدرسه خریداری و وقف کرد که با وقف کتاب به مرور بر شمار آن‌ها اضافه شد تا جایی‌که امروز به بیش از 35هزار جلد کتاب در ۱۸هزار عنوان رسیده است.
این کتابخانه در دوره حاکمیت رضاخان و تعطیلی مدارس علمیه با خطر نابودی مواجه شد. اما پس از این دوران و با رونق دوباره حوزه‌های علمیه، مرحوم استاد شانه‌چی به احیای این کتابخانه ارزشمند پرداخت.
وی مخطوطات کتابخانه در سال ۱۳۲۸شمسی را ۶۷۴جلد می‌شمارد که با تصدی او ۲۲۳جلد دیگر به آن اضافه شد و به بیش از ۸۹۷جلد رسید. فهرست جامعی از این کتب خطی توسط انجمن آثار ملی چاپ و منتشر شده است.
محمد ولیانپور
نظر شما