آخرین روزهای ماه رمضان، ماه بندگی و میهمانی خدا در حال سپری شدن است و آهسته آهسته سفره این بزم و فرصت عمر برچیده می‌شود. اما یک پرسش باقی است؛ اینکه مهر، صفا، برکات و معنویات این ماه چگونه می‌تواند در طول سال ادامه داشته باشد؟

در پاسخ به این پرسش، گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام اسماعیل رمضانی، کارشناس و پژوهشگر دینی را در ادامه بخوانید.

رمضان، قطعه‌ای از بهشت

مدیر دارالقرآن اداره کل تبلیغات اسلامی استان مازندران تشریح می‌کند: حفظ تقوا تا رمضان آینده مراحلی دارد. رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند «ماه رمضان در هر سال قطعه‌ای از بهشت است که خدا در جهنم سوزان دنیای مادی ما آن را وارد می‌کند و به ما فرصت می‌دهد که خودمان را بر سر این سفره‌ الهی در این ماه، وارد بهشت کنیم». بعضی افراد این قطعه بهشت را فقط برای ماه رمضان نگه می‌دارند و برخی دیگر زندگی خود را تا سال آینده با ماه رمضان بهشت می‌کنند. برای نگهداشت بهشت چند مرحله باید انجام شود.

استاد رمضانی توضیح می‌دهد: نخستین گام که علمای بزرگ اخلاق پس از توبه ذکر کرده‌اند «مشارطه» است. منظور، شرط کردن با نفس خویش با تذکرات و یادآوری‌هایی است که همه روز تکرار شود. این مطلب از آیات و روایات استفاده می‌شود، کما اینکه در آیه23 سوره احزاب می‌خوانیم «در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بسته‌اند صادقانه ایستاده‌اند، بعضی پیمان خود را به آخر بردند و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تبدیل و تغییری در عهد و پیمان خود ندادند». در مشارطه، انسان با خود عهد و پیمان می‌‏بندد که در انجام تکالیف و ادای وظایف و ایفای مسئولیت‌ها به هیچ وجه کوتاهی نکرده و از دستورهای شرع انور تجاوز نکند. همچنین متعهد می‏شود در کارهای خیر کوشا باشد و از کارهای ناپسند خودداری کند. مشارطه یعنی انسان با خود پیمان ببندد و شرط کند که دیگر گناه نکند.

مراقبه، رکن مهم در سلوک الی الله

این استاد اخلاق ادامه می‌دهد: مرحله دوم، مراقبه است. یعنی سالک باید مراقب اعمال خود باشد و مواظب باشد خلاف شرط رفتار نکند. البته این اعمال باید هر روز انجام گیرد و مشارطه و مراقبه هر روز تکرار شود. در کتاب شریف کافی روایتی به این مضمون از امام صادق(ع) نقل شده: «الإبقاءُ علی العَمَلِ أشدُّ مِن العَمَل» یعنی نگهداری عمل، سخت‌تر از خود عمل است. در انجام هر عمل دو مرحله است. گاهی انسان موفق به کار خیر می‌شود. خود این کار مشکل است، زیرا باید از فیلتر شیاطین عبور کند و شیاطین نمی‌گذارند عبور کند و موفق به عمل نمی‌شود و گاهی هم فرد عبور می‌کند و کار انجام می‌گیرد. مرحله دوم این است که باید نتیجه این کار خیر و خوب را که انجام داده، حفظ کند. خیلی‌ها توان انجام کار خیر را دارند اما قدرت نگهداری نتیجه آن را ندارند. کار خیر را انجام می‌دهند، کار بد را هم انجام می‌دهند، در نتیجه کار خیر از دست می‌رود.

ایشان می‌افزاید: در ماه مبارک رمضان خیلی‌ها روزه گرفتند، عمل خیرشان از فیلتر شیاطین عبور کرد. دلشان می‌خواست غذا بخورند، اما نخوردند. خیلی عوامل پیش آمد اما آن عوامل تأثیر نکرد و روزه گرفتند. حالا پس از گرفتن روزه باید نتیجه آن را حفظ کنند. روزه گرفتن و هر کار خیری، اثر معنوی خوبی دارد، این اثر را باید حفظ کرد. اگر حفظ نکنیم اثر از دست می‌رود و کان لم یکن می‌شود. مرحله دوم سخت‌تر از اولی است.

رشد معنوی انسان با مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه

این پژوهشگر دینی به مرحله بعد اشاره کرده و می‌گوید: مرحله سوم محاسبه است. یعنی هر شب چند دقیقه با خود فکر کرده و حساب آن روز را بررسی کند که آیا گناه کرده یا نه. اگر گناه نکرده شاکر باشد و الا استغفار کند. در دستورات دین ماست که قسمتی از وقت خود را در طول روز به محاسبه اعمال و رفتار خود اختصاص دهید. این روند اگر به صورت منظم انجام شود، سبب تربیت انسان می‌شود. پس از محاسبه، چهارمین اقدام، معاقبه است. یعنی پس از محاسبه در صورت مشاهده کوتاهی و معصیت در شرط و عهد و پیمان، در مقام تأدیب نفس برآید و آن را سرزنش و ملامت کند. اگر انسان در این امر کوتاهی ورزد و دربرابر آن واکنش مناسبی نشان ندهد، زمینه گستاخی نفس اماره و تباهی خود را فراهم می‌کند. امام علی(ع) نیز در این خصوص هشدار داده و می‌فرماید: «أَهِنْ نَفْسَک مَا جَمَحَتْ بِک إِلَی مَعْصِیةِ الله» نفس خود را مورد اهانت قرار ده، مادامی که سرکشی کند به وسیله تو به سوی نافرمانی‌های خدا». یا در روایت دیگری آمده است:«هر کسی نفسش را مورد اهانت و ملامت قرار دهد، خداوند او را گرامی خواهد داشت». معاقبه زمانی اثر مثبت دارد که انسان پس از مراقبه و محاسبه و زمانی که نفسش دچار خطا شد، مجازات‌های مناسب را انتخاب و آن را نسبت به نفس اعمال کند. به‌طور نمونه اگر خطای او این بود که لقمه حرامی را خورده است، باید به خود و نفسش مقداری مناسب گرسنگی دهد.

حجت‌الاسلام رمضانی در پایان تأکید می‌کند: اگر جمیع این اقدامات یعنی مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه انجام شود، فرد می‌تواند حالات معنوی خود را حفظ کرده و به تمام حاجات دنیوی و اخروی‌اش برسد. همان‌گونه که طبق آیه 3 سوره طلاق خداوند فرموده است «وَ مَنْ یتَّقِ اللهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لایحْتَسِبُ». هر که تقوای الهی را پیشه کند، خدا راه بیرون رفتن از سختی‌ها را برای او می‌گشاید. با مشارطه و شرط گذاشتن برای پرهیز از گناه، مراقبه یعنی توجه دائم به اعمال خود، محاسبه یعنی خودنظارتی بر اعمال و معاقبه می‌توان میوه شجره طیبه ماه رمضان را حفظ کرده و در مسیر زندگی سعادتمند پیش رویم.