دهمین نشست «صد کتاب ماندگار» با موضوع کتاب مفاتیح الجنان تالیف شیخ عباس قمی روز یکشنبه ۱۹ فروردین در اندیشگاه فرهنگی کتابخانه ملی ایران با حضور غلامعلی حدادعادل و علیرضا برازش و جمعی از علافه‌مندان برگزار شد.

در این نشست حسین استادولی؛ مترجم و پژوهشگر قرآن و حدیث سخنرانی کرد که گزیده سخنان وی را در ادامه می‌خوانید؛

من مطالبم را در سه بخش به طور فهرست‌وار عرض می‌کنم؛ یکی راجع به مزایای مفاتیح، دوم نقدهایی که به مفاتیح وارد شده، سوم اصطلاحاتی که خودم در چاپ مفاتیح اعمال کردم.
درباره مزایا باید عرض کنم خود محدث قمی مجسمه دعا بود یعنی همه دعاهایی که بیان کردند را اولین نفر عمل می‌کردند. ریشه ایشان با قرآن و دعا پیوند خورده بود. هرچه درباره شخصیت ایشان، صدقشان و ایمانشان بگوییم کم گفتیم. گاهی ایشان بیمار می‌شد آبی به دستش می‌ریخت و آن آب را می‌خورد و می‌گفت چون این دست به احادیث اهل بیت خورده است شافی است. 

درباره نام مفاتیح الجنان هم بگویم که جنان جمع جنت به معنای بهشت است و مفاتیح جمع مفتاح به معنای کلید است و ترجمه آن کلید بهشت است. آیت‌الله جوادی آملی کتاب مفتاح الحیات دارند که برخی فکر می‌کنند کتاب دعا است در حالی که آن کتاب دعا نیست و مربوط به آداب و سنن و اخلاقیات است. ویژگی سوم این کتاب دسته‌بندی شایسته و ابواب منظم است که درباره آن توضیح داده شد. خوب است که در این کتاب دعاها و زیارتنامه‌ها جدا شده و دعاها بر اساس ماه‌های سال تنظیم شده و هر کس هر دعایی بخواهد با کمک فهرست به راحتی آن را پیدا می‌کند. ویژگی چهارم نوع اسناد دعاها است که گاه مفصل آمده و گاه مجمل.

آیا مفاتیح سند ندارد؟

برخی می‌گویند مفاتیح سند ندارد در حالی که اینطور نیست و خود شیخ عباس محدث بوده است. ایشان حرفش حجت است یعنی مطلبی که نقل می‌کند قطعا به سندی متصل است لذا اگر سند را ذکر هم نکند حجت است. با این حال ایشان مصادر را در موارد زیادی ذکر کرده است و اینطور نیست که مفاتیح بدون سند باشد ولی سندها گاهی مفصل است گاهی مجمل. 

مطلب دیگر استفاده از سفرنامه‌ها است. ایشان یک آدم مورخ و همه فن حریف بود و در همه این علوم کتاب داشت. ایشان در ضمن اعمال شب ۲۷ ماه رجب داستانی از ابن بطوطه درباره توسلات مردم نقل می‌کند. همچنین اشعاری از شخصیت‌های مختلف ذکر می‌کند. خلاصه ایشان خیلی باسلیقه بود و مطالب جدید و خوبی در اطراف دعا می‌آورد که خواننده را زنده می‌کند.

مطلب دیگر حذف برخی ثواب‌ها است. در برخی موارد چون ثواب‌ها خیلی زیاد بوده است و باورش برای مردم سخت بوده است ایشان ثواب را ذکر نمی‌کند. مطلب دیگر این است؛ ایشان لعن می‌کند که کسی کلمه‌ای به کتاب اضافه کند یا از آن کم کند. مطلب دیگر در مورد امامزادگان است. ایشان می‌فرماید امامزادگانی که می‌شود برایشان بار و بنه بست و به زیارتشان رفت باید دو شرط داشته باشند یکی اینکه صحیح النسب باشند، یکی اینکه صحیح الاعتقاد باشند. چون بسیاری از امامزادگان هستند که شهید شدند ولی مخالف اهل بیت بودند و خودشان مدعی حکومت بودند. در مورد ملحقات هم عرض کنم ایشان یک ملحقات بیشتر نداشته است که همان ملحقات اول است ولی دو ملحق دیگر هم برخی اضافه کردند از جمله حدیث کساء که در برخی چاپ‌ها آن را حذف کردند.

در مورد نقدهایی که به این کتاب وارد شده است باید عرض کنم برخی درباره دعای «یا من ارجوه» اشکالاتی وارد کردند چون در این دعا آمده است «و امن سخطه عند کل شر» در حالی که قرآن می‌فرماید: «أَفَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلَا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ؛ آیا آنها از مکر الهی غافلند در حالی که از مکر (و مجازات) خدا جز زیانکاران ایمن نخواهند بود». به همین جهت برخی گفتند این دعا سند ندارد و فقراتش با مبانی اسلامی جور در نمی‌آید جوابش این است اولا این دعا سندش در کتاب اقبال نقل شده است و عین همین دعا در کتاب اصول کافی آمده است. اینکه آیه می‌فرماید کافران از مکر خدا در امان هستند معنایش این است که خدا را قبول ندارند و جهنم و قیامت را مسخره می‌کنند اما کسی که دعا می‌خواند خدا را قبول دارد و می‌گوید وقتی من گناه می‌کنم به محض ارتکاب گناه، خدا مواخذه‌ام نمی‌کند. بنابراین این دعا مخالفتی با قرآن کریم ندارد.

علت حذف حدیث کساء از مفاتیح

برخی راجع به دعای عهد و ندبه اشکال وارد کردند که پاسخ داده شده است. برخی به دعای سمات اشکال گرفتند چون به مقدسات یهود قسم خورده است در صورتی که هر چیزی که از بنی اسرائیل به دست ما برسد غلط نیست و در خود قرآن هم مطالب زیادی از بنی اسرائیل نقل شده است. دعای فرج را برخی رد کردند و می‌گویند تا خدا هست نباید به پیامبر(ص) و علی(ع) متوسل شد. خب این همه کتاب درباره توسل نوشته شده است. مطلب دیگر اینکه شیخ عباس قمی حدیث کساء مشهور را قبول ندارد و می‌گوید چون حدیثش را ندیدم در مفاتیح نیاوردم. اصل حدیث کساء را ایشان قبول دارد. حدیث کساء ۷۰ روایت دارد که عمده آن از اهل سنت است. بنابراین اصلش از مسلمات است ولی این حدیث با این روایت مشهور را شیخ عباس قبول ندارد.

نکته آخر اینکه مفاتیح یک سلسله اشکالات اعرابی دارد، یک سلسله اشکالات کتابتی دارد که ما برخی از آنها را اصلاح کردیم و برخی را هم اصلاح نکردیم و فقط در قسمت توضیحات کتاب، به آن اشاره کردیم.