در گفتار او رنگی از علم خداست و بویی از گفتار مصطفی(ص). دریایی است خروشان و اقیانوسی است بی‌کران. درهای بلاغت را برای بیننده می‌گشاید و مطلوبش را بدو نزدیک می‌کند. هرچه دانشمند و دانش‌آموز بخواهد در آن هست و مطلوب بلیغ و زاهد در آن موجود و نمایان»؛ این همنشینی زیبای واژه‌ها، توصیف مختصری از کلام مولای مؤمنان حضرت علی(ع) است. توصیفی که سید محمدرضا فاضل‌هاشمی، کارشناس نسخ خطی و قرآن کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در ابتدای گفت‌وگویمان درباره نسخ نفیس گنجینه نهج‌البلاغه آستان قدس رضوی بیان می‌کند.
گنجینه حکمت‌ها
«نهج البلاغه» کتابی است که بیشتر ما آن را روی طاقچه خانه‌مان از همان کودکی کنار آینه و قرآن دیده‌ایم و از بزرگ‌ترها درباره‌اش شنیده‌ایم که برادر قرآن است. منبعی ارزشمند از کلام مولا علی(ع) که تفسیر روشنی از آیات الهی است تا راه را برای مؤمنان روشن‌تر کند.
فاضل هاشمی در ابتدا توصیف زیبایی از این منبع گرانقدر شیعی ارائه می‌دهد: «نهج‌البلاغه، گفتارهایی از همه فنون و مجموعه‌ای از همه گون؛ از آداب و پند، نامه، خطبه‌های کوتاه و بلند است، کتابتی از سخنان فصیح که همه در امور دین و دنیا را به کار می‌آید».
او در ادامه به جایگاه تاریخی نهج‌البلاغه در میان اندیشمندان سخن می‌گوید: «نهج‌البلاغه با اوصاف ذکر شده و محتوای عظیم علمی و اخلاقی، همواره از قرن چهارم هجری قمری مورد توجه علما و دانشمندان اسلامی بوده و شرح و تفسیرهای فراوانی برای فهم بیشتر آن نوشته شده و تلخیص، اقتباس و ترجمه‌های زیادی از آن به نظم و نثر به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسوی پدید آمده و خوشنویسان و مؤلفان به رونویسی، کتابت، تذهیب و تزئین کتب نهج‌البلاغه پرداخته‌اند».
نسخه‌هایی به قدمت تاریخ اسلام
مجموعه کتابخانه آستان قدس رضوی که پیشینه‌ای بیش از هزار و ۱۰۰سال دارد، با داشتن بیش از ۷۵۰ نسخه نفیس از نهج‌البلاغه خطی و چاپ سنگی با شروح و حاشیه، تعلیقه و ترجمه، یکی از غنی‌ترین مجموعه‌ها در جهان است. به همین سبب کمتر از دو سال پیش، مدیران سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی تصمیم به راه‌اندازی هفدهمین گنجینه این مجموعه با نام گنجینه نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه گرفتند که در آن، ۳۳ نسخه نهج‌البلاغه و ۳۱ نسخه صحیفه سجادیه در معرض نمایش عموم قرار گرفته است. در ادامه گفت‌وگو مروری داریم بر تعدادی از نفایس موجود در این گنجینه که از نظر قدمت، هنر و کتابت کم‌نظیر هستند.
کهن‌ترین نسخه این گنجینه نخستین نهج‌البلاغه‌ای است که فاضل هاشمی درباره آن می‌گوید: «قدیمی‌ترین نهج‌البلاغه تاریخ‌دار این مجموعه، نهج‌البلاغه‌ای مربوط به قرن ششم هجری و به خط محمد بن محمد بن احمدالنقیب است. این نسخه که در سال ۵۴۴ هجری قمری کتابت شده، دارای ۱۷۴ برگ در اندازه ۱۵ در ۱۹ سانتیمتر است. عناوین آن به خط رقاع و به شنگرف و در بعضی موارد زنگار و به خط نسخ معرب ۱۷سطری کتابت شده است. همچنین این کتاب دارای جلد تیماج قهوه‌ای بسیار زیبایی است. در این نسخه که توسط مرحوم فاضل‌خان در ۱۰۶۵ هجری قمری وقف کتابخانه آستان قدس رضوی شده، علاوه بر متن کامل نهج‌البلاغه، در انتهای کتاب درباره نقش مُهرهای حضرت علی(ع) و تجلیل از نهج‌البلاغه، مطالبی عنوان شده است».
یکی دیگر از قدیمی‌ترین نهج‌البلاغه‌های گنجینه رضوی نسخه‌ای است که توسط سید رضی(ره) کتابت شده است. این کارشناس نسخ خطی می‌گوید: «این نسخه مربوط به قرن پنجم هجری قمری است که به خط نسخ ممتاز ۱۵ سطری به شیوه ابن‌بواب کتابت شده است. این اثر ارزشمند دارای ۱۷۰ برگ است و با نسخه‌هایی به خط جامع (سید رضی) نوشته شده است. عناوینش به ثلث جلی است و بر کاغذ حنایی آهار مهره سمرقندی نگارش شده است. ۱۰ برگ اول و پنج برگ آخر کسرنویسی شده و در مجموع ۱۷۰برگ است. این نسخه که معلق به حواشی مختصر است توسط فخرالدین نصیری امینی (مجموعه‌دار مشهور) در اردیبهشت ۵۶ وقف آستان قدس رضوی شده است.
نهج‌البلاغه کتابت شده به خط حسن‌بن‌محمدبن‌عبدالله بن‌جعفری‌حسنی سومین نسخه است که وی درباره آن توضیح می‌دهد: «این نسخه از نهج‌البلاغه در ذی‌القعده ۶۳۱ هجری به خط حسن‌بن‌محمد بن‌عبدالله بن‌جعفری حسنی سبط سید امام ابی‌الرضا الراوندی و به خط نسخ کهن نوشته شده است. در هرصفحه ۱۳ سطر به شیوه ابن‌بواب در ۲۲۶ برگ کتابت شده است. در صفحه اولش بسمله به خط کوفی وجود دارد و اطراف آن دارای تذهیب ساده است. این نسخه که از جهت قدمت، کتابت، کامل بودن و تزئینات، در خور توجه است، بهمن ۱۳۸۹ از حجت‌الاسلام سید مرتضی رضوی کشمیری خریداری شده است.
چهارمین نسخه، نهج‌البلاغه‌ای کتابت شده به شیوه یاقوت مستعصمی است که فاضل‌هاشمی درباره آن توضیحاتی ارائه می‌دهد: «این اثر، منتخبی است از نهج‌البلاغه که جامع آن را در سه مقصد و یک خاتمه (فی الدعوات) گردآوری کرده است. مقاصد آن عبارت‌اند از الخطب والتحامید، الحکم و المواعظ و الکتب. خط استفاده شده در آن، نسخ و در حد عالی به سبک یاقوت مستعصمی است. این نسخه در رجب المرجب۷۵۹ کتابت شده است. ۹۷ورق این نسخه ارزشمند از جنس کاغذ نخودی سمرقندی در اندازه ۱۵ در ۱۹ سانتیمتر است که در جلد تیماج وقف شده توسط شیر احمد تونی جا گرفته‌اند.
آخرین نسخه که فاضل هاشمی آن را معرفی می‌کند قدمت حدود ۷۰۰ ساله دارد. کاتبش علی بن علی موسوی الطبری بوده و آن را در ۷۷۷ هجری قمری نگاشته است. او در هر صفحه از این نسخه ۱۳ سطر به خط نسخ گنجانده و عناوین را به قلم رقاع و شنگرف نوشته است.
این نسخه ۲۸۳ ورق از جنس کاغذ حنایی آهار مهره در اندازه ۱۴ در ۱۹ سانتیمتر دارد که همگی در جلدی از تیماج ضربی قهوه‌ای رنگ قرار گرفته‌اند.
نظر شما