راحله ضائفی در رابطه با مسئولیت اجتماعی در نهج‌البلاغه عنوان کرد: مسئولیت، به معنای پاسخگو بودن و مورد بازخواست قرار گرفتن است. در فرهنگ لغت‌ها، اغلب مسئولیت را مترادف با موظف بودن و یا متعهد بودن به انجام امری می‌دانند. این واژه با واژه‌هایی مانند وظیفه، تکلیف، تعهد و حق، همراه است، زیرا تا وظیفه‌ای بر دوش کسی نباشد، مسئولیتی در قبال انجام یا ترک آن نخواهد داشت و هرگاه سخن از حق به میان می‌آید، تکلیف و مسئولیتی هم در پی آن خواهد بود و با اثبات حق برای یک طرف، تکلیف و مسئولیتی متوجه طرف دیگر خواهد شد.
وی ادامه داد: اجتماعی بودن انسان، ضرورتِ وجود مسئولیت برای او، آگاهی از مسئولیت‌های اجتماعی و عمل به آن از مسائلی است که عدم توجه به آن زمینه بسیاری از انحطاط های اخلاقی در سطح جامعه خواهد بود؛ از نظر امام علی (ع) انسان بالفطره موجودی اجتماعی است و برای زیستن در اجتماع به ناچار باید با جامعه در ارتباط باشد و برای تحقق این امر لازم است به مسئولیت‌هایی همچون احساس مسئولیت نسبت به جامعه، رعایت حقوق، انصاف و عدالت خواهی نسبت به انسان‌ها، تعاون و همکاری در امور اجتماعی و معاشرت و برقراری روابط مهرآمیز با دیگران توجه داشته باشد.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: امام علی علیه‌السلام در خطبۀ ۱۶۷ نهج‌البلاغه با تعبیر "مسئوولون" فراتر از مسئولیت انسان‌ها در برابـر یکدیگر، همگان را در پیشگاه خداوند مسـئول جامعـه انسـانی و غیرانسانی می‌داند: «از خدا بترسید و تقوا پیشه کنید؛ زیرا شما در پیشگاه خداوند، مسئول بندگان خدا و شهرها و خانه‌ها و حیوانات هستید» همچنین در ادامه همین خطبه مسلمانان را در جامعه اسلامی برادر یکدیگر خوانده و آنان را به پیوند با یکدیگر دعوت می‌کند.
وی تأکید کرد: اعضای جامعه اسلامی نمی‌توانند بی توجه به از جانب اوضاع عموم جامعه باشند. آنان نباید از کنار کج‌روی‌ها و انحرافاتی که احیاناً دیگر اعضای اجتماع مشاهده می‌کنند، بی‌توجه بگذرند. در اسلام تأکید زیادی بـر امر به معروف و نهی از منکر و احقاق حق و مقابله با ظالم و امـور اجتماعی دیگـر شده است.
ضائفی افزود: امام علی (ع) پذیرش خلافت خویش را احساس مسئولیت در قبال جامعه می‌داند و در خطبه شقشقیه تنها عامل پـذیرش خلافت و حکومت را احساس مسئولیت و اتمام حجت می‌داند: «سوگند به خدایی کـه دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود و یاران حجت را برمن تمام نمی‌کردند و اگر خداوند از علما عهد و پیمان نگرفته بود که در برابر شکم‌بارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان، سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش می‌ساختم و آخر خلافت را با کاسۀ اول آن سیراب می‌کردم» (نهج‌البلاغه، خطبه ۳، ص ۴۵).
امر به معروف و نهی از منکر
وی ادامه داد: امام علی (ع) در وصیت بـه فرزندان خود امام حسن (ع) و امام حسین (ع) از همگان می‌خواهد کـه امربه معـروف و نهی از منکر را ترک نکنند تا بدیها بر آنان مسلط نگردد. ایشان ترک این وظیفه مهم را باعث روی‌گردانی خداوند از بندگان می‌داند.
نحوه معاشرت
پژوهشگر تاریخ اسلام اظهار کرد: در نهج‌البلاغه نیز آموزه‌هایی در خصوص برقراری معاشرت و روابط مهرآمیز و متواضعانه به عنوان یک مسئولیت اجتماعی به چشم می‌خورد. امام علی (ع) درباره نحوه معاشرت با دیگران می‌فرماید: «با مردم آن‌گونه معاشرت کنید که اگـر مردید بـر شـما اشک ریزند و اگر زنده ماندید، با اشتیاق سوی شما آیند» (نهج‌البلاغه، حکمت ۱۰، ص ۶۲۵).
مسئولیت اجتماعی مدیران و کارگزاران
وی اضافه کرد: آن حضرت همواره مدیران و کارگزاران خویش را به پیوند و برقـراری روابـط نیکـو بـا مردم به ویژه با پرهیزکاران و راست‌گویان سـفارش می‌فرمود (نهج‌البلاغه، نامه، ۴۶ ص ۵۵۹ و نامه، ۵۰ ص ۵۶۳ و نامه، ۵۳ ص ۵۶۷) حضرت علی (ع) در نامه‌ای به محمد بن ابی بکراستاندار مصر، مهرورزی به مردم را این‌گونه ترسیم فرمود: «با مردم فروتن باش، نرم‌خو و مهربان باش، گشاده رو و خندان باش، در نگاه‌هایت و در نیم نگاه و خیره شدن بـه مـردم بـه تساوی رفتار کن تـا بزرگان در ستمکاری تو طمع نکنند و ناتوان‌ها در عدالت تو مأیوس نگردند؛ زیرا خداوند از شما بندگان درباره اعمال کوچک و بزرگ، آشکار و پنهان پرسش می‌کند. اگر کیفر دهد شما استحقاق بیش از آن را دارید و اگر ببخشد از بزرگواری او است» (نهج‌البلاغه، نامـه،۲۷ ص ۵۰۹).
ضائفی افزود: همچنین حضرت در عهدنامه مالک فرمـود: «در برابر خدایی که تو را آفریده فروتن باش، درشتی و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار کن و تنگخویی و خـودبزرگ بینی را از خـود دور ساز تـا خـدا درهـای رحمت خـود را به روی تو بگشاید و تو را پاداش اطاعت ببخشاید. آنچه بـه مردم می‌بخشی، بـر تو گـوارا باشد و اگر چیزی را از کسی بازمی‌داری با مهربانی و پوزش‌خواهی همراه باشد» (نهج‌البلاغه، نامه، ۵۳ ص ۵۶۷)
وی گفت: با بررسی سیره امام علی (ع) و کلام ارزشمند ایشان در نهج‌البلاغه، به خوبی آشکار می‌گردد معاشرت و برخورد محبت آمیز با مردم از مسئولیت‌های اجتماعی انسان‌ها و دارای ضوابطی است کـه باید بـه آن‌ها پایبند بود. علاوه بر این موارد که از اهم مسئولیت‌های اجتماعی افراد است، با توجه بـه سخنان امام علی (ع) می‌توان مسئولیت‌های دیگری را نیز بـرای افراد در جامعه در نظر گرفت مانند: پرهیز از آبروریـزی، پیـروی از راه آشکار حق، احترام متقابل، اطاعت از رهبـری.
استاد حوزه و دانشگاه در رابطه با چگونگی تقویت حس مسئولیت پذیری در جامعه عنوان کرد: مسئولیت‌پذیری یعی تعهدی درونی که از سوی فرد برای به انجام رساندن تمام فعالیت‌هایی که به وی سپرده شده به گروه یا افراد دیگر القا می‌شود. احساس مسئولیت می‌تواند متأثر از اعضای خانواده، دوستان، افراد یا محیط های دیگر به فرد منتقل شود.
علما چه مسئولیتی در جامعه دارند؟
وی بیان کرد: از دیدگاه حضرت علی (ع) هر شغل و حرفه‌ای دارای بایدها و نبایدهای خاصی است که از آن جمله عبارت‌اند از مسئولیت علما در نشر علم و دانش، مسئولیت کارمندان در رعایت تقوای الهی، اطاعت از خدا، ادای امانت و مردم‌داری، مسئولیت مدیران و کارگزاران در حمایت از دین خدا، مقابله با غرور و سرکشی گنه‌کاران، دفاع از حدود و ثغور مملکت اسلامی و فروتنی نسبت به مردم، مسئولیت سرمایه‌داران در کمک به فقرا و ادای حقوق آنان.
ضائفی تصریح کرد: بنابراین، هرگاه انسان متعهد به انجام کاری می‌شود در حقیقت مسئولیت انجام آن کار را پذیرفته است. مسئولیت‌پذیری یعنی اینکه انسان پیامدهای رفتار خودش را بپذیرد و احساس کند که در زمینه رفتار و وظایفی که بر عهده وی نهاده شده مسئول است و مسئولیت پاسخگویی شرعی، قانونی، مالی و اخلاقی آن را بر عهده دارد.
وی ادامه داد: اگر کسی وظیفه و یا نقشی را در زندگی خانوادگی و یا اجتماعی خود برگزید و همه تلاش خود را در راه انجام موفق آن بذل نموده و در برابر کم و کیف انجام آن پاسخگو باشد؛ چنین کسی مسئولیت‌پذیر است.
خانواده، اولین پایگاه مسئولیت پذیری
پژوهشگر تاریخ اسلام با بیان اینکه عوامل مختلفی در تقویت مسئولیت‌پذیری افراد مؤثر است، تاکید کرد: انسان‌ها معمولاً مسئولیت‌پذیری را ابتدا در خانواده یاد می‌گیرند و با الگوبرداری از اعضای خانواده به تدریج مسئولیت پذیرتر می‌شوند؛ به همین خاطر نقش والدین در آموزش مسئولیت پذیری به کودک بسیار مهم و حیاتی است.
نقش مدرسه در مسئولیت پذیری
وی افزود: انسان‌ها در مرحله دوم این تربیت، مسئولیت پذیری را از محیط مدرسه یاد می‌گیرند که با پرورش مناسب فرزندان توسط مدیران و معلمان و واگذاری مسئولیت‌ها به آنان و تشویق آن‌ها به پذیرش مسئولیت‌های مختلف می‌توان به این امر کمک کرد. همچنین تشویق به ارتباط فرزندان و دانش آموزان با افراد و دوستان مسئولیت پذیر روند مسئولیت پذیری را در کودک و نوجوان تسریع و تقویت می‌کند.
کارگروهی و تلاش های فردی
ضائفی انجام کارها به صورت گروهی را نیز راه دیگری برای ایجاد مسئولیت پذیری در کودکان دانست و اظهار کرد: مهم‌ترین عامل ایجاد حس مسئولیت‌پذیری، خود فرد است. هر شخص با تمرین و کسب مهارت‌های مختلف، تقویت اراده، مطالعه زندگی انسان‌های موفق، دوری از کسالت و مهرورزی به دیگران می‌تواند این حس را در وجود خویش تقویت و با تمرین و تکرار آن را در شخصیت خود تثبیت نماید.
نظر شما