جوان بود و به چشم مردم زمانه ظاهربین نمی‌شد فردی در چنین سن کمی به امامت برسد. غافل از اینکه سن تنها فاکتوری بود که در شکل‌گیری کمالات انسانی چون او مؤثر نبود. آقازاده‌ای که به گفته پدر بزرگوارش علی بن موسی الرضا(ع) برکت خاندانش بود و با همین نیروی جوانی توانست بنیان‌های مؤثری برای ترویج و تبلیغ تشیع پایه‌گذاری کند. دوران امامت امام جواد(ع) ۱۷سال و با دوره خلافت مأمون، معتصم و واثق عباسی همزمان بود. امام جواد(ع) در این سال‌ها رهبری فکری و معنوی شیعیان را بر عهده داشت و از مبانی اسلام دفاع می‌کرد. ایشان پس از تثبیت امامتش در محیط خفقان‌آور سیاسی آن دوران، در دفاع از بینش تشیع بسیار کوشید و کارهای مهمی انجام داد که به اعتقاد اهل فن، تربیت شاگردان از بلادهای مختلف مهم‌ترین آن‌ها بود. شاگردانی که از شهرهای دور و نزدیک، عرب و عجم به نزد ایشان می‌آمدند و بدون واسطه روایت‌ها را از ایشان می‌آموختند. او نیز چون حکیمی پخته گاه در جلسات مختلف به شکل گفتار و گاه با ارسال نامه و مکتوب به آن‌ها پاسخ می‌داد. در شرح کرامت‌های ایشان از امامت در کودکی یا جود و بخشش‌های بسیار می‌گویند در حالی که می‌توان گفت شاگردان بزرگی که در مکتب جواد اهل بیت(ع) تربیت یافتند، یکی از برجسته‌ترین معجزات ایشان بودند. رجال طوسی از ۱۱۶ یار امام جواد(ع) نام برده است که تعداد قابل توجهی از آن‌ها ایرانی بودند و برخی از آن‌ها که ریشه ایرانی هم نداشتند مانند جناب عبدالعظیم حسنی(ع) پایه‌گذار تحولات عمیق شیعی در ایران شده‌اند.

شاگردانی از سراسر ایران

بنا به کتاب رجال طوسی یاران ایرانی امام جواد(ع) ۳۷ نفر بودند اما گفته می‌شود که شمار این یاران از این تعداد بیشتر بوده و از ۷۰نفر فراتر رفته است. هر چند این تعداد در مقایسه با یاران امام صادق(ع) و امام باقر(ع) کمتر است اما باید در نظر داشت در دوران این امام بزرگوار تا دوران امامت امام حسن عسکری(ع)، خفقان سیاسی بسیار بوده و این بزرگواران در اثر نظارت شدید حکومت دامنه فعالیتشان کمتر بوده است. اما در همین تعداد اندک چهره‌های برجسته و عالمان بزرگی بوده‌اند عالمانی چون علی بن مهزیار، زکریا بن آدم، حسین بن سعید اهوازی و احمد بن محمد بن خالد برقی که هر کدام تألیفات متعددی داشته و کارهای بزرگی را به سرانجام رسانده‌اند. بنا به گزارش محققان علم رجال از میان یاران ایرانی امام جواد(ع) حدود ۴۸تن دارای آثار چشمگیر حدیثی و روایی هستند. این افراد در شهرهای گوناگونی از ایران مانند اهواز، ری، خراسان، کرمان، اصفهان، نهاوند و قم زندگی می‌کرده‌اند اما بیشترین یاران ایشان در قم بوده‌اند.

اصحاب قمی امام جواد(ع)

با نگاهی به یاران ایرانی امام جواد(ع) متوجه ارتباط قوی چند شهر از ایران با ائمه معصوم(ع) می‌شویم. قم نخستین این فهرست است که گفته می‌شود بیشترین تعداد یاران امام(ع) در این شهر حضور داشته‌اند و برخی از یاران غیرایرانی ایشان نیز به این دیار کوچه کرده و در کنار علمای آن به تحصیل و ترویج دین پرداخته‌اند مانند بواسحاق ابراهیم بن هاشم کوفی قمی، فقیه و محدث اهل قم که اصالتاً کوفی بود اما در قم ساکن شد. او نخستین کسی بود که احادیث کوفیان را در قم منتشر کرد. یکی دیگر از معروف‌ترین این افراد همان طور که گفته شد زکریا بن آدم بود که از راویان حدیث در قرن‌های دوم و سوم هجری بوده است. گفته می‌شود او از یاران امام صادق(ع) بود که از امام کاظم(ع) احادیثی نقل کرده است. زکریا وکیل امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بود. بنا بر برخی روایت‌ها، امام رضا(ع) مردم را در مسائل دینی به زکریا بن آدم ارجاع داده و او را امین در مسائل دین و دنیا معرفی کرده است. زکریا در زمان حیات امام جواد(ع) از دنیا رفت. پس از وفات وی، امام در نامه‌ای درباره‌اش نوشت: «خدای او را رحمت کند در روزی که زاده شد و روزی که مُرد و روزی که زنده مبعوث خواهد شد. او در دوران زندگی‌اش عارف، معتقد و پایبند به حق زیست و نسبت به آنچه در نزد خدا و رسولش واجب است قیام کرد. او -که رحمت خدا بر او باد- در حالی از دنیا رحلت کرد که پیمانی را نشکست و حکمی را تبدیل نکرد. پس خداوند بر وی اجر نیت (نیکش) و جزای سعیش را عطا فرماید» (رجال کشی، ص۵۹۵). قبر او در قم در قبرستان شیخان در نزدیکی حرم حضرت معصومه(س) قرار دارد.

یارانی از خراسان

برخی از شاگردان بزرگ امام جواد(ع) از دیار خراسان بوده‌اند. بزرگان بسیاری از این دیار با ائمه معصوم(ع) در ارتباط بوده‌اند؛ ابراهیم بن ابی محمود خراسانی، مردی که در اواسط سده دوم هجری در خطه خراسان به دنیا آمد، «ابومحمود» کنیه او است و چون زادگاه او سرزمین خراسان بود، از او به عنوان «خراسانی» یاد شده است. تمام شرح حال‌نگاران یادآوری کرده‌اند که این راوی شیفته اهل بیت(ع)، در شمار اصحاب و یاران سه تن از امامان معصوم(ع) شیعه قرار دارد؛ چنان که شیخ طوسی، نجاشی و کشّی بدان اشاره کرده‌اند. شیخ طوسی او را در شمار یاران حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت رضا(ع) آورده و کشی روایت او را از حضرت جواد(ع) بازگو می‌کند که نشانه بهره‌مندی ابراهیم بن ابی محمود از محضر آن بزرگوار است و نجاشی نیز می‌نگارد که ابراهیم پسر ابومحمود، از حضرت رضا(ع) روایت می‌کند. فضل بن شاذان نیشابوری یکی از یاران خراسانی امام جواد(ع) بود. خاندان فضل در نیشابور زندگی می‌کردند و او در همین شهر زاده شد. او از یاران امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) بود. شاذان فردی فقیه و متکلم بوده است. برخی نوشته‌اند ۱۸۰ کتاب در فقه، حدیث، رد فرقه‌های ضاله و... نگاشته که متأسفانه بیشتر آن‌ها از میان رفته است. شیخ طوسی نام برخی از آثار او را در «الفهرست» ذکر کرده است. دو کتاب منسوب به وی یعنی «الرجعه» و «العلل» در میان علمای علم حدیث شهرت فراوانی دارد. فضل در دوران عبدالله بن طاهر، حاکم طاهری خراسان به دلیل اعتقادات شیعی تحت تعقیب قرار گرفت و به عراق رفت. او سال‌ها در عراق ماند و از محضر ائمه معصومین(ع) استفاده کرد. ظاهراً فضل بعدها به خراسان بازگشت و در سال ۲۶۰ ق دار فانی را وداع گفت. مزار وی در نیشابور شهرت فراوانی دارد. وفات او در سال ۲۶۰ هـ.ق گزارش شده است. ابن شاذان از جمله کسانی است که امام حسن عسکری(ع) برای وی طلب رحمت فرمودند.

انگشت‌شمار اما تأثیرگذار

نویسنده مقاله «جایگاه اصحاب ایرانی امام جواد(ع) در علم حدیث با تأکید بر کتب اربعه شیعه» در گزارشی پس از قم تعداد یاران اهوازی ایشان را هشت نفر، شهر ری را هفت نفر و اهالی خراسان را ۶نفر ذکر کرده است. پس از آن تعداد اندکی در شهرهای کرمان، اصفهان و نهاوند بوده‌اند که دو چهره مشهور از آن‌ها به این شرح هستند؛ علی بن مهزیار اهوازی از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بوده است. او از منزلتی رفیع در نزد ائمه(ع) برخوردار بوده، از جانب امامان معصوم(ع) وکیل بوده و با امام جواد(ع) مکاتبه داشته است. امام جواد(ع) در جایی برای او می‌نویسد: «نوشته‌ات به دستم رسید. از کلامت خوشحال شدم، خداوند تو را مسرور گرداند...» (الامام الجواد من المهد الی اللحد، ص ۲۷۱.) ابراهیم بن محمد همدانی از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) و نماینده و وکیل آنان در همدان بود. از او روایات و توقیعات فراوانی به جای مانده که در تمام موارد به طور مستقیم با امامان معصوم(ع) مکاتبه کرده است. براساس گزارشی که محمد بن عُمر کَشّی، رجال‌شناس قرن چهارم قمری نقل کرده است، امام جواد(ع) مقداری وجه نقد و پارچه برای ابراهیم فرستاد و دعا کرد خداوند این اموال و تمام نعمت‌هایش را بر وی مبارک گرداند و به حاکم آن منطقه دستور داد مزاحم او نشود و بر خلاف وی کاری نکند. علامه حلی از وثاقت وی در نزد امام زمان(عج) نیز سخن گفته است (ویکی شیعه).

در نگارش این گزارش از اطلاعات مقاله «جایگاه اصحاب ایرانی امام جواد(ع) در علم حدیث با تأکید بر کتب اربعه شیعه» بهره گرفته شده است

خبرنگار: آزاده خلیلی