آیین برادری

در اسلام، همه مسلمانان برادر قلمداد شده‌اند. در روایات بسیاری، برای برادری ویژگی‌ها و برای تعامل با برادران دینی و دوستان شرایطی ذکر شده است. در روایتی به فرموده امام جواد(ع)در بصره فردی از امیرمؤمنان علی(ع) در مورد آیین برادری پرسید. امام فرمودند: برادران دو دسته‌اند. دوستان امین و مورد اعتماد و دوستان هم کار؛ اما دوستان امین به منزله دست و بازو و فامیل و دارایی‌اند. هرگاه با برادران دینی خود در این حداز اعتماد بودی، جان و مالت را نثارش کن و با دوستانش دوست و با دشمنانش دشمن باش! عیب و رازش را کتمان کن و خوبی‌هایش را آشکار ساز و بدان‌ ای پرسش کننده که این برادران دینی، از یاقوت سرخ کمیاب‌ترند. و اما دوستان هم کار، همانا تو بهره خود را از آن‌ها نمی‌بری. قطع رابطه با آنان نکن و جز همین منفعت ظاهر، چیزی از نهان خانه آنها مخواه و درست مثل خودشان با آنان گشاده رو و شیرین زبان باش.

لزوم حفظ اسرار

امام جواد (ع) فرموده است «اگر اسرارتان برملا می‌شد، هم دیگر را دفن نمی‌کردید». یعنی آشکار شدن بسیاری از اعمال و رفتار انسان‌ها حتی برای نزدیک‌ترین کسان نیز سخت و تنفرآور است، به گونه‌ای که حاضر نیستند جنازه یک دیگر را به خاک بسپارند. در واقع فاش شدن اسرار، آثار ویرانگر زیادی دارد. یکی از آن‌ها افزایش کینه، کدورت و دشمنی بین دوستان، بستگان و کسانی می‌شود که در یک محیط و جامعه زندگی می‌کنند. هم چنین انس و الفت، دوستی، برادری و توجه به حال هم دیگر که از سفارش‌های اسلام است، از بین می‌رود و تنفر و انزجار جای آن را می‌گیرد. از سوی دیگر، باعث از بین رفتن امنیت و آرامش اجتماعی می‌شود.

رابطه احسان و خلق حسن

احسان و نیکی کردن به بندگان، امری پسندیده و سفارش شده است. اهمیت آن در اسلام به قدری است که امام جواد(ع) به نقل از امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید: «بهای هر کس به اندازه نیکی اوست». همینطور امام جواد(ع) از پدرانش از پیامبر(ص) نقل کرده است که فرمودند: «شما نمی‌توانید با دارایی خود به همه مردم احسان کنید، بنابراین با گشاده‌رویی و برخورد پسندیده آنان را جذب نمایید». بنابراین هر مسلمانی، علاوه بر این که از کمک‌های مادی نباید غافل شود، باید در کنار آن با روی خوش و برخورد مناسب با دیگران معاشرت کند تا دل‌ها را به خود جلب و جذب نماید. سیره اهل بیت(ع) نیز بر همین مبنا استوار بود و گر چه اموال زیادی را آشکار و نهان به نیازمندان می‌بخشیدند، رفتار نیکو و اخلاق خوش آنان افراد را گردشان جمع می‌کرد.

رابطه احسان با احتیاج

امام جواد(ع) در این خصوص فرموده‌اند: نیکوکاران به انجام دادن کار نیک نیازمندترند از کسانی که محتاج کار خیر آن هایند؛ زیرا پاداش و افتخار و آوازه کار نیک از آن آن‌هاست؛ بنابراین هرگاه کسی کار نیکی انجام دهد. بی‌شک به نفع خود و برای خود اقدام کرده است. لذا شایسته نیست سپاس و ستایش آن چه را به خود کرده، از دیگری بخواهد.

ادب اجتماعی و آداب بندگی

کسانی که برخی از آداب اجتماعی را رعایت و به اصطلاح متمدنانه رفتار می‌کنند، افرادی با شخصیت شناخته می‌شوند. چنین ویژگی‌هایی در جای خود خوب و پسندیده است؛ ولی امام جواد(ع) این برداشت از ادب را ترقی داده، به آن جهت و رنگ دینی و الهی می‌بخشند. به تعبیر امام(ع) ادب به معنای واقعی، زیبا و پسندیده سخن گفتن نیست زیرا چنین ویژگی اگر دارنده خود را به خوشنودی خدا نرساند، ارزشی ندارد. ادب عبارت از فهم قرآن و حدیث اهل بیت(ع) و انتقال آن به دیگران است همان‌گونه که نازل و گفته شده و نیز خواندن پروردگار در حالی که حریص دعاست. ایشان با این توصیف، فرمودند: «هیچ دو نفری گرد نمی‌آیند مگر آن که برترین آن دو نزد خداوند، مؤدب‌ترینشان است».

تأثیر متقابل رابطه فرمان‌روا با زیردستان

نوع رفتار با رعایا و زیردستان، یکی از مؤلفه‌های اخلاق اجتماعی است. امام جواد(ع) در همین باره می‌فرمایند: «کسی که مراعات زیردستان را کند، از مافوق خود در امان خواهد ماند». این روایت را اگر چه می‌توان هشداری برای مواخذه الهی تفسیر کرد، بیانی عام است و رفتارهای اجتماعی را نیز شامل می‌شود. هر کنشی واکنشی و هر عملی، عکس العملی به دنبال دارد. در واقع اشاره امام به یکی از سنت‌های الهی است که چنین رفتاری علاوه بر آخرت، در دنیا هم پاسخ و جزا داده می‌شود و همیشه دستی بالاتر وجود دارد جز یدالله که فوق همه دست‌هاست و تصمیم‌گیرنده و جزا دهنده نهایی هم اوست.

تضاد امانت‌داری با سفاهت

انسان همواره به تدبر و تعقل توصیه و از سفاهت و بی‌خردی منع شده است. هنگامی که از امام جواد(ع) درباره آیه پنجم سوره نساء «ولا توتوا السفهاء اموالکم» مال و دارایی‌های خود را در اختیار سفیهان قرار ندهید؛ سؤال شد، فرمودند: «هر کس مست کننده‌ای را بنوشد، البته سفیه است». اما با تعیین مصداق عینی و مبتلا به جامعه، تلاش می‌کنند یکی از منکرات رایج و مرتکبان آن را نکوهش نمایند و فرد شراب‌خوار را بی‌خرد معرفی فرمایند که لایق امانت‌داری نیست.

خیر و سعادت بشر در گرو تفاوت‌های اجتماعی

از نکات جالب در سخنان ائمه(ع) توجه به جامعه انسانی و دوام زندگی است. امام جواد(ع) به نقل از امیرمومنان علی(ع) روایتی نقل می‌کنند که نشان دهنده نگاه تمدنی ایشان به جامعه بشری است و همین نکته، سلسله مسائلی را به دنبال دارد. حضرت می‌فرماید: «مردم تا زمانی که با هم متفاوتند، در خیر خواهند بود و هرگاه یکسان و همسان شوند، نابود می‌شوند». این تفاوت در همه شئون زندگی ساری و جاری است؛ یعنی بر اساس آیه 13 سوره حجرات، مردم هم در شکل و قیافه باید متفاوت باشند تا شناخته و از هم تفکیک شوند، هم در مذکر و مؤنث بودن تنوع باشد. با استفاده از فرمایش امام می‌توان نتیجه گرفت که نمی‌شود تمام افراد جامعه یک تخصص و یا یک شغل داشته باشند، همه یک کار انجام می‌دهند. همیشه یک نوع غذا بخورند؛ در گرما و سرما یا در مناطق گرمسیر و سردسیر یک نوع لباس بپوشند و مواردی از این دست، مثل استعدادها، سطح زندگی‌ها، ذوق و سلیقه‌ها، مکان و جغرافیای زندگی، طول عمرها، تعدد خانواده‌ها و قبیله‌ها. شرط بقای جامعه و امکان ادامه حیات بشری در گرو همین تفاوت‌ها و تنوع‌هاست.