به گزارش قدس آنلاین، مامون، فرستادگان خود یعنی رجاء بن ابی ضحاک و یاسر خادم را مامور کرده بود که علی بن موسی الرضا(ع) را از مبدا مدینه به مقصد مرو از مسیر بصره بیاورند.
پیش از این در گزارشی با عنوان «چگونه مسیر هجرت امام رضا(ع) به ایران ماهیت ولایتعهدی را روشن می‌کند؟» گفتیم مسیری را که مامون برای آوردن حضرت رضا(ع) به مامورینش ابلاغ کرده بود، به خوبی ماهیت پذیرش ولایتعهدی و نیت مامون را از پیشنهاد چنین سمتی به علی بن موسی الرضا(ع) برملا می‌کند.
اکنون می‌خواهیم به رمزگشایی از تأکیدها و ملاحظه‌هایی بپردازیم که مامون در انتخاب مسیر رساندن امام رضا(ع) به مرو به مامورانش داشته است. اینکه چرا او اصرار بر این داشته که حتماً حضرت را از مسیر بصره، اهواز و فارس به مرو برسانند و از رفتن به سمت کوفه و قم حذر کنند.
دکتر جلیل عرفان منش در چرایی تکلیف شدن مامورین به انتخاب مسیر بصره، ابتدا به سوابق تاریخی این شهر اشاره کرده و در ادامه به دلایل تأکید مامون بر فاصله گرفتن از شهرهایی چون قم و کوفه را در این مسیر می‌پردازد
او در کتاب «همگام با امام رضا از مدینه تا مرو»، دلیل انتخاب بصره را سوابق تاریخی این شهر از جمله تجمع عثمانیان در آن، بدل شدنش به کانون توطئه علیه حکومت‌امیرالمؤمنین علی (ع)، وقوع جنگ جمل در آن و... می‌داند و معتقد است این دلایل تصویر روشنی از علت انتخاب بصره توسط مامون به دست می‌دهد.
عرفان منش می‌نویسد: «منابع معتبر و متقدم از جمله عیون اخبار الرضا با صراحت تأکید کرده‌اند که مامون، رجاء بن ابی ضحاک فرمان داده بود: « لا تاخذ علی طریق الکوفه و قم» راه کوفه و قم را در پیش مگیر. »
به باور این پژوهشگر، تأکید مامون به عدم عبوردادن حضرت از مسیر کوفه و قم تنها به یک دلیل برمی گردد و آن هم تجمع شیعیان در این دو شهر و تأثیرپذیری‌شان از آل‌محمد(ص) است.
او اینطور سفارش مامون در خصوص قم و کوفه را تفسیر می‌کند: «کوفه پایگاه حکومت علی بود و اگرچه در طول تاریخ، کوفیان به بی‌وفایی مشهورند و قیام خونین حسین بن علی و سایر قیام‌هایی که بعد از نهضت عاشورا روی داد شاهد آن است، با این همه شهر کوفه به دلیل حضور پیروان علی بن ابی طالب علیه السلام و شیعیان، همواره کانون قیام‌ها و نهضت‌های علویان بر ضد حکام بنی‌امیه و بی‌عباس بود و فراوانی قیام‌هایی که در این شهر رخ داد نمایانگر این موضوع است. علاوه بر آن که اگر روایات محکم و اسناد تاریخی معتبری را که گواه عبور حضرت از بصره است نادیده بگیریم به لحاظ جغرافیای راه‌ها، گذر حضرت علیه السلام از قم و از آنجا به اهواز و یا فارس و سپس خراسان کاملاً غیرمنطقی می‌نماید. بنابراین آنچه که دسته‌ای از تذکره‌نویسان درباره عبور امام رضا علیه السلام از شهر قم گفته‌اند کاملاً بی‌اساس است. زیرا شهر قم علاوه بر ملاحظات جغرافیای راه‌ها، مانند کوفه مرکز تجمع شیعیان بود. »
در استناد به تاریخ‌های محلی، عرفان منش به کتاب «تاریخ قم» که از کهن‌ترین منابع تاریخ محلی است، اشاره می‌کند و اشاره می‌کند که این کتاب هیچ گونه اطلاعی از عبور حضرت رضا(ع) از شهر قم نمی‌دهد. حسن قمی که در (سال ۳۷۸ق. ) تاریخ قم را تألیف کرده است می‌نویسد: «مامون، رضا(علیه السلام) را از مدینه به مرو در صحبت رجاء بن ابی ضحاک از راه بصره و فارس و اهواز (بصره، اهواز و فارس) به طوس آورد و برای او در آخر سنة ماتین (۲۰۰ق. ) بیعت به ولایتعهدی بست».
کلینی نیز در همین خصوص در اصول کافی می‌نویسد: «مامون آن حضرت را از بصره و شیراز (که شیعیانش کمتر بودند) به مرو حرکت داد. مامون به حضرت نوشت: راه کوهستان و قم را در پیش نگیرد، بلکه از راه بصره و اهواز و فارس بیاید ( شاید مقصودش این بود که آن حضرت از راهی برود که شیعیانش کمتر باشند و از ناراحتی امام آگاه نشوند) تا آنکه به مرو رسید.
اشاره اشعری در المقالات و الفرق نیز در این باره جالب است: « مامون به رجاء بن ابی ضحاک دستور داد، امام را از کوفه گذر ندهد، تا اهل شهر شیفته و فریفته او نشوند. »