محمدحسین مروج کاشانی/
هجرت تاریخی امام رضا(ع) از مدینه به مرو (خراسان) یکی از مسائل و موضوعات تاریخی جهان اسلام است که در همواره از سوی بسیاری از محققان و دانشمندان شیعی و اسلامی و حتی تاریخی مورد توجه قرار گرفته است. در آستان قدس رضوی به عنوان بزرگ‌ترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام و منتسب به تشکیلات و بارگاه مطهر امام هشتم(ع) نیز پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران از این موضوع غفلت نشده و در دو دهه اخیر در بنیاد پژوهش‌های اسلامی که از مراکز تابعه این نهاد مقدس است به این موضوع مهم اسلامی و تاریخی پرداخته شده است.
گروه فرهنگ و سیره رضوی یکی از گروه‌های بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی است که مهم‌ترین وظیفه آن به عنوان یک مرجع علمی، تبیین سنت و سیره حضرت امام رضا(ع) با رویکرد طراحی سبک زندگی اسلامی است.
در این ارتباط، تأمین نیازهای فرهنگی جامعه هدف با نشر کتاب و مقاله، برگزاری نشست‌های تخصصی و کرسی‌های نظریه‌پردازی، ارتقای سطح آگاهی‌های زائران، مجاوران، خادمان و خانواده رضوی مرتبط با زندگانی و سیره علمی و عملی امام هشتم(ع) با نشر کتاب، نشست‌های علمی- تخصصی و علمی- ترویجی، نقد آثار و... از جمله اهداف کلان این گروه به شمار می‌رود.
یکی از مسائل مرتبط در راستای اهداف این گروه، پرداختن به موضوع هجرت تاریخی امام رضا(ع) از مدینه تا مرو بوده که در این مسیر، امام هشتم(ع) با اعمال و رفتار خود پیام‌های ارزنده‌ای برای جامعه مسلمان به یادگار بیان داشتند. آنچه در کنار سایر موارد و ابعاد مهم این هجرت تاریخی از سوی محققان و پژوهشگران این گروه مورد توجه قرار گرفته، بررسی مسیر هجرت تاریخی حضرت ثامن‌الحجج(ع) از مدینه و پس از ورود به ایران تا رسیدن به مرو بوده است.
رضا نقدی، پژوهشگر گروه فرهنگ و سیره رضوی در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در این ارتباط به خبرنگار قدس می‌گوید: در زمینه مسیر هجرت تاریخی امام رضا(ع)، مسیرهای متعددی مشخص شده است ولی مسیری که تقریباً به واقع نزدیک است، همان مسیری است که مسلمانان چه در زمان فتح خراسان (مربوط به سال 32 هجری قمری) و چه در زمان امویان و عباسیان از بصره به فارس و از آنجا به یزد و سپس خراسان می‌آمدند.
وی ادامه می‌دهد: مسیر دیگری نیز مورد توجه قرار گرفته است که از کوفه به همدان، سپس ری و قومس (سمنان و دامغان فعلی) به طرف سبزوار و نیشابور و در نهایت به مرو و ماوراءالنهر منتهی می‌شده است.
این پژوهشگر می‌افزاید: بر اساس مدارک تاریخی و آثار باقیمانده مانند قدمگاه‌ها و یادمان‌های ورود امام هشتم(ع) در مسیر بصره به فارس و یزد و سپس طبس، نیشابور، طوس، سرخس و مرو و همچنین موضوع مهاجرت امام هشتم(ع) از مدینه به بصره و پیمودن همان مسیری که اعراب و مسلمانان به خراسان سفر می‌کردند، بنابراین محتمل به نظر می‌رسد که امام رضا(ع) هم همین مسیر را طی کرده باشند.
این دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ ایران (دوره اسلامی) معتقد است: علاوه بر این‌ها مأمون به عنوان خلیفه عباسی دستور داده بود که امام هشتم(ع) را از مسیری حرکت و عبور دهند که در آن مسیر، شیعیان و ارادتمندان به خاندان پاک پیامبر اسلام(ص) کمتر حضور داشته باشند، بنابراین مسیر کوفه به طرف ری و سپس به سوی خراسان که در آن شیعیان و ارادتمندان آن حضرت حضور بیشتری داشته‌اند، کمتر از سوی محققان و پژوهشگران در مسیر هجرت تاریخی امام رضا(ع) به خراسان، محتمل به نظر می‌رسد.
*تألیف کتاب جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو
نقدی در بخش دیگری از سخنانش تصریح می‌کند: بنابراین برای صحت و تعیین مسیر هجرت تاریخی امام رضا(ع) به مرو، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در سال 1374 اقدام به چاپ کتابی با عنوان جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو کرد که توسط دکتر جلیل عرفان‌منش تألیف شد.
وی با اشاره به اینکه این کتاب چندین نوبت چاپ و ویرایش شده، خاطرنشان می‌کند: در این کتاب به صورت مستند و بر اساس مدارک و اسناد تاریخی و جغرافیایی و همچنین یادمان‌های مسیر هجرت حضرت رضا(ع) از مدینه تا مرو پس از بیان مقدمه در خصوص منابع و مآخذ جمع‌آوری کتاب و روش تحقیق کتاب، سرفصل‌هایی مانند: از مدینه تا بصره، از بصره تا فارس، از فارس تا یزد، از یزد تا خراسان، موضوع ولایتعهدی حضرت رضا(ع) و... و در انتها هم یادداشت‌هایی در خصوص راه‌های برید (پیک)، منابع و مآخذ کتاب و تصاویر مربوط به قدمگاه‌های حضرت رضا(ع) در شهرهای مختلف و نقشه‌های تهیه شده از مسیر حرکت و هجرت امام هشتم(ع) و... آورده شده است.
این پژوهشگر می‌گوید: این کتاب از سال 1374 تا 1387 در 6 نوبت چاپ و در سال 1389 هم با عنوان همگام با امام رضا(ع) از مدینه تا مرو در یک نوبت و در سال1390 هم با همین عنوان در دو نوبت به چاپ رسید، ضمن اینکه در سال 1391 نیز این کتاب توسط یکی از پژوهشگران بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با عنوان «مسایره الامام الرضا(ع) من المدینه الی خراسان» به زبان عربی هم ترجمه شد.
وی در زمینه عناوین کسب شده توسط این کتاب در سال‌های گوناگون بیان می‌کند: کتاب تشویق شده در هفته کتاب- تهران 1376، کتاب برگزیده نخستین جشنواره کتاب امامت و ولایت- مشهد 1379، رتبه اول بخش مقاله و پژوهش دومین جشنواره سراسری فیلم کوتاه دینی رویش- مشهد 1385، کتاب برگزیده در ششمین جشنواره فرهنگی، هنری امام رضا(ع)- همدان و مشهد آبان 1387، کتاب برتر سومین جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی- مشهد 1389 و برگزیده هفتمین جشنواره کتاب سال رضوی مشهد 1393 از جمله عناوین کسب شده توسط این کتاب در سال‌های اخیر است.
*اقدام‌های سال‌های اخیر این بنیاد در تبیین جاده ولایت
نقدی در زمینه اقدام‌های انجام شده توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در سال‌های اخیر در زمینه تبیین مسیر هجرت تاریخی امام هشتم(ع) از مدینه به مرو اظهار می‌دارد: درباره جاده و مسیر هجرت حضرت امام رضا(ع) که به جاده ولایت معروف و مشهور شده است، جشنواره بین‌المللی فرهنگی و هنری امام رضا(ع) در سال‌های اخیر ورود پیدا کرده است و مسئولیت برگزاری آن نیز به سازمان میراث فرهنگی کشور سپرده شده که هر سال هم مقالاتی در دهه کرامت در زمینه بررسی مسیر هجرت تاریخی امام رضا(ع) به ایران از سوی کارشناسان و محققان مربوط ارائه و در قالب مجموعه مقالات منتشر شده است.
وی با اشاره به اهمیت تعیین مسیر هجرت حضرت رضا(ع) از مدینه به مرو از نظر تاریخی، مذهبی، ملی و... اظهار می‌دارد: با توجه به تألیف کتاب جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو و همچنین مرجعیت علمی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و تألیف کتاب دیگری با نام قدمگاه‌های امام رضا(ع) در نیشابور، ده‌سرخ و مشهد توسط گروه فرهنگ و سیره رضوی این بنیاد، استانداری خراسان رضوی از سال 1396 درصدد تعیین مسیر این هجرت تاریخی برآمد و از بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تقاضا کرد تا در این مورد اظهارنظر کارشناسی کند.
این پژوهشگر می‌افزاید: در همین راستا جلسات متعددی در سال‌های 96 و 97 با کارشناسان استانداری خراسان رضوی، اداره کل میراث فرهنگی استان، استادان دانشگاه و کارشناسان بنیاد پژوهش‌های اسلامی در محل این بنیاد و استانداری تشکیل و نسبت به تعیین مسیر هجرت تاریخی حضرت ثامن‌الحجج(ع) در مناطق مربوط به مسیر استان خراسان رضوی اقدام و نتیجه این جلسات هم به تولیت وقت آستان قدس رضوی و استانداری خراسان رضوی اعلام شد.
وی تأکید می‌کند: علاوه بر این از طرف تولیت سابق آستان قدس رضوی در سال‌های 96 و 97 تعیین مسیر هجرت تاریخی امام رضا(ع) از طرف یزد به سمت خراسان نیز درخواست شد که در این مورد جلسات کارشناسی برگزار و کارشناسان بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به همراه مدیرعامل و معاون پژوهشی این بنیاد به استان یزد سفر کردند.
نقدی اظهار می‌دارد: در این سفر ضمن دیدار با کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد و کارشناسان و محققان تاریخی و جغرافیایی این استان جلساتی برگزار و دو مسیر یزد به طرف بافق و بهاباد و طبس و مسیر دیگر شامل یزد به طرف خرانق، رباط پشت بادام و طبس در مورد هجرت تاریخی امام رضا(ع) بررسی شد و نتیجه اینکه در هر دو مسیر آثاری مربوط به هجرت امام رضا(ع) از قبیل قدمگاه‌ها و سنگ‌های مربوط به آن و همچنین بر اساس داده‌ها و اطلاعات تاریخی، جغرافیایی و مردم‌شناسی، آثاری مشاهده و هر دو مسیر در این هجرت تاریخی محتمل به نظر رسید و گزارش آن هم در حال تنظیم نهایی است.
این پژوهشگر با بیان اینکه این هجرت تاریخی از جهات گوناگون حائز اهمیت است، یادآور می‌شود: این هجرت تأثیر بسیار زیاد و غیرقابل توصیفی در گسترش مذهب حقه تشیع در ایران داشته و حضرت رضا(ع) با اعمال، رفتار، سنت و سیره خود در مسیر این هجرت نمونه و الگویی از معارف، اخلاق و مفاهیم ناب اسلامی را به یادگار از خود به جای گذاشتند.
وی در این زمینه به ورود حضرت امام هشتم(ع) به شهر نیشابور و بیان حدیث معروف سلسله‌الذهب، همچنین زیارت مزار امامزاده محروق، ورود آن حضرت به روستای ده‌سرخ و وضو در چشمه آن و اقامه نماز، ورود به قریه سناباد و دعا در حق کوهسنگی که خداوند به آن برکت دهد، تعیین محل دفن خود در قسمت بالاسر قبر هارون عباسی و... به عنوان نمونه‌هایی در این زمینه اشاره می‌کند.
نظر شما