از دیدگاه اسلام انسان به عنوان اشرف مخلوقات دارای شأن و کرامتی ویژه و حقوقی است که همه جنبه‌های زندگی مادی و معنوی او را در برمی‌گیرد. نظام حقوق بشر در اسلام بر پایه وحی الهی و نیازها و ارزش‌های فطری انسان بنا شده و از مبنایی محکم و غیر قابل خدشه‌ برخوردار است. قرآن کریم و احادیث ائمه اطهار(ع) مملو از آموزه‌هایی است که بر رعایت حقوق بشر تأکید دارند. توحید و خدامحوری، کرامت انسانی، عدالت، مسئولیت در برابر خداوند، شمول و جامعیت در همه جنبه‌های زندگی، پویایی و انعطاف‌پذیری و... از جمله شاخصه‌های اصلی حقوق بشر در اسلام به شمار می‌آیند. به مناسبت 14مرداد ماه، روز «حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» در این زمینه با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید ابوالحسن نواب، بنیان‌گذار و رئیس هیئت امنای دانشگاه ادیان و مذاهب قم و عضو هیئت علمی این دانشگاه به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

اگر موافق باشید بحث را با بررسی مفهوم و جایگاه حقوق بشر در اسلام با توجه به آیات قرآن و روایت‌های ائمه معصومین(ع) شروع کنیم.

حقوق بشر در اسلام به مجموعه حقوقی اطلاق می‌شود که خدا برای همه انسان‌ها صرف نظر از نژاد، دین، جنس، قومیت یا هر ویژگی دیگری تعیین کرده است. این حقوق ذاتی و فطری هستند. این نظام حقوق بشری بر پایه وحی الهی و ارزش‌های اسلامی بنا شده و از مبنایی محکم و غیر قابل خدشه‌ برخوردار است. قرآن کریم مملو از آموزه‌هایی است که بر رعایت حقوق بشر تأکید دارد. برای نمونه نهی از تنقیص اموال و دارایی دیگران (آیه 85 سوره اعراف)، نهی از کم‌فروشی (آیه 181 سوره شعرا)، نهی از مصرف مسرفانه اموال ایتام (آیه 6 سوره نساء) و در آیه 29 سوره نساء نیز تجارت مبتنی بر رضایت تنها مجوز کسب ثروت و تصرف اموال دانسته شده است.

در روایت‌های ائمه اطهار(ع) نیز به رعایت حقوق دیگران تأکید زیادی شده؛ برای نمونه پیامبر(ص) در حدیثی می‌فرماید: «مؤمن را بر مؤمن هفت حق است که از جانب خدا بر او واجب شده که او را در چشم خویش بزرگ بدارد، در سینه خود دوستش بدارد و در مال خود شریکش بگرداند». رسول خدا(ص) حتی به رعایت حقوق غیرمسلمانان توجه دارد و در حدیثی می‌فرماید: «هر کس به نامسلمان پیمان دارنده‌ای ستم کند تا حقش را ضایع کند، یا فراتر از توانش بر وی بار نهد یا بدون رضایتش از او چیزی بگیرد روز قیامت با او برخورد می‌کنم». امام علی(ع) نیز در حدیثی می‎‌فرماید: «خداوند سبحان حقوق مردم را پیش روی حقوق خود گردانید پس هر کس حقوق بندگان خدا را رعایت کند این کار به رعایت کردن حقوق خدا می‌انجامد». حضرت رضا(ع) نیز می‌فرماید: «سخت‌ترین کارها سه چیز است: رعایت حقوق دیگران در ارتباط با خویش، به یاد داشتن خدا در هر حال و کمک دینی به برادر دینی».

مهم‌ترین بنیادها و شاخصه‌های حقوق بشر اسلامی کدام‌اند؟

حقوق بشر اسلامی بر چند بنیاد و شاخصه اصلی استوار است: شاخصه نخست توحید و خدامحوری است یعنی خداوند متعال حاکم مطلق جهان هستی است و همه حقوق از او سرچشمه می‌گیرند. کرامت انسانی، عدالت، مسئولیت در برابر خداوند، شمول و جامعیت در همه جنبه‌های زندگی، پویایی و انعطاف‌پذیری (با توجه به شرایط مکان و زمان) و یکپارچگی و هماهنگی (به معنای هماهنگ بودن با سایر احکام و ارزش‌های اسلامی همچون آزادی، امنیت، نظم اجتماعی و خانواده) از دیگر بنیادهای حقوق بشر در اسلام هستند.

همان طور که اشاره فرمودید اصل کرامت انسانی یکی از شاخص‌های حقوق بشر اسلامی است. شرافت انسان در اسلام را باید بر اساس چه ملاک‌هایی سنجید؟

اسلام بر این باور است که هر انسانی دارای کرامت و شأن ویژه‌ای است که باید حفظ و محترم داشته شود. در آیه 70 سوره اسرا آمده: «و لقد کرمنا بنی آدم». بنا بر آیه 165 سوره انعام نیز شرافت انسان ریشه در فطرت و جانشینی او در زمین دارد. مهم‌ترین ملاک‌های شرافت انسان در حقوق بشر اسلامی با توجه به آیات قرآن و احادیث معصومین(ع) عبارت‌اند از: تقوا و پرهیزگاری، علم و دانش، عدالت‌ورزی، تکریم و گرامیداشت دیگر انسان‌ها صرف نظر از دین، نژاد، جنس و قومیت، ایثار و فداکاری، تلاش و کوشش، صبر و استقامت و تواضع و فروتنی. البته باید به این نکته هم تأکید کنم که در اسلام انسان می‌تواند با تلاش و مجاهده در مسیر رشد و تعالی گام بردارد و به درجات بالاتری از شرافت برسد. در احادیث معصومین(ع) نیز صفات و ویژگی‎های اخلاقی مانند صداقت، سخاوت، امانت‌داری، وفای به عهد، حلم و بردباری، عفو و گذشت، قناعت، شکرگزاری، خوش‌بینی، توکل به خدا و... از جمله ملاک‌های شرافت انسانی به شمار آمده‌اند.

یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل در حقوق بشر اسلامی، بحث حقوق زنان است. زن در اسلام چه حقوقی دارد و دلیل برخی از تفاوت‌ها در حقوق زن و مرد چیست؟

حقوق بشر اسلامی زن و مرد را از نظر کرامت انسانی و ارزش ذاتی برابر می‌داند و هر گونه تبعیض جنسی را مردود می‌شمرد. برای نمونه در آیه 13 حجرات می‌فرماید: ای مردم شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را از ملت‌ها و قبایل قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. در آیه 70 سوره اسرا (و لقد کرمنا بنی آدم) همه انسان‌ها دارای کرامت هستند و اثری از تفکیک جنسیتی و اشاره به جنس خاصی نیست. هر چند در اسلام زن و مرد از نظر ارزش انسانی برابرند ولی ممکن است در برخی نقش‌های اجتماعی و وظایف تفاوت داشته باشند برای مثال نقش مادری برای زنان و نقش نان‌آوری برای مردان در نظر گرفته شده است. با وجود اینکه زنان در اسلام از حق تحصیل، کار و مالکیت برخوردارند ولی این حقوق ممکن است در عمل با محدودیت‌هایی همراه باشد که گاهی از فرهنگ و تفسیرهای فقهی مختلف نشأت می‌گیرد.

یکی دیگر از مباحث مهم در حقوق بشر اسلامی، آزادی‌ فردی و اجتماعی انسان است. حدود آزادی انسان در اسلام تا کجاست؟

اسلام آزادی را یکی از ارزش‌های بنیادین در جامعه بشری و حق مسلم هر انسان می‌داند. این آزادی شامل آزادی عقیده، آزادی بیان، آزادی در انتخاب دین و مذهب، آزادی تشکیل خانواده، آزادی مالکیت و کسب و کار و بسیاری دیگر است که در چارچوب احکام و ارزش‌های اسلامی قابل اعمال هستند. در واقع هر چند اسلام آزادی عقیده را به رسمیت می‌شناسد ولی این آزادی باید همراه با رعایت حدود دینی و احترام به مقدسات باشد.

تفاوت حقوق بشر اسلامی با حقوق بشر غیراسلامی و غربی چیست؟

حقوق بشر اسلامی و غربی در مبانی، مفاهیم و قلمرو خود تفاوت‌های اساسی با هم دارند. حقوق بشر اسلامی بر پایه وحی الهی و ارزش‌های اسلامی بنا شده و حقوق بشر غربی بر پایه عقل بشری و ارزش‌های سکولار. حقوق بشر اسلامی بر کرامت ذاتی انسان، عدالت، مسئولیت در برابر خدا و فطرت الهی انسان تأکید دارد و حقوق بشر غربی بر آزادی فردی، حقوق طبیعی و قراردادهای اجتماعی. حقوق بشر اسلامی تمام جنبه‌های زندگی انسان اعم از حقوق فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و تمام نیازها و ابعاد وجودی انسان را دربردارد اما حقوق بشر غربی بیشتر بر حقوق فردی و آزادی‌های مدنی تمرکز دارد و به سایر جنبه‌های زندگی انسان مثل معنویت، خانواده و جامعه توجه کافی ندارد.

با توجه به جامعیت حقوق بشر اسلامی، چرا غرب منتقد همیشگی جایگاه حقوق بشر در اسلام است؟

این نگاه و برخورد غرب با مسئله حقوق بشر در اسلام چند دلیل دارد: دلیل نخست نبود آشنایی و آگاهی کافی منتقدان غربی با مفاهیم و آموزه‌های حقوق بشر اسلامی است. دلیل دوم تفاوت‌های مبنایی و ارزشی میان حقوق بشر اسلامی و غربی است. دلیل سوم ناشی از تجربیات تاریخی منفی در برخی از جوامع به ظاهر اسلامی است. در برخی از جوامع اسلامی شاهد نقض حقوق بشر و رفتارهای غیرانسانی بوده‌ایم که به نام اسلام انجام شده و این تصویری نادرست از حقوق بشر اسلامی را نشان داده است. ‎برخی از این انتقادها هم ناشی از اهداف و اغراض سیاسی برای توجیه مداخله کشورهای غربی در کشورهای اسلامی و ترویج اسلام‌هراسی در جهان است. در واقع انتقاد به حقوق بشر در اسلام در بیشتر موارد مبتنی بر واقعیت و انصاف نیست و بسیاری از این انتقادها بر پایه جهل، سوءتفاهم، اغراض خاص و پیش‌داوری است.

در پایان اگر نکته‌ای ناگفته مانده بفرمایید.

در پایان روی این نکته تأکید می‌کنم که قوانین حقوق بشر در اسلام از هر جهت جامع و کامل است، گرچه در برخی موارد با حقوق بشر بین‌المللی تفاوت‌هایی دارد ولی ضمانت اجرا و توازن آن بیشتر است. گفت‌وگوی سازنده و مبتنی بر احترام متقابل میان مسلمانان و غربی‌ها می‌تواند به رفع سوءتفاهم‌ها و ارتقای درک و احترام متقابل درباره حقوق بشر اسلامی مؤثر باشد.

خبرنگار: زهرا دلپذیر