گردشگران و سیاحان بسیاری در دوره‌های گوناگون تاریخ به ایران و شهرهای گوناگون آن از جمله مشهد مقدس سفر کرده‌اند و در این میان، بارگاه منور حضرت امام هشتم(ع) یکی از مهم‌ترین اماکن و مراکز در ایران بوده که مورد بازدید آنان قرار گرفته است. «جیمز باسِت» یکی از همین سیاحانی است که در سفر به ایران، از شهر مشهد و حرم مطهر امام رضا(ع) بازدید کرده و حاصل این سفر را در کتابی با نام «ایران؛ سرزمین امامان» گرد آورده و در بخش‌هایی از آن، به موضوع زیارت و حرم مطهر امام رضا(ع) پرداخته ‌است. در ادامه این نوشتار، به مناسبت فرا رسیدن دهه پایانی ماه صفر به معرفی مختصر و شرح برخی از مطالب این کتاب در گفت‌وگوی خبرنگار روزنامه قدس با «علی مهاجرانی» کارشناس و کتابدار در تالار تخصصی کتاب‌های خارجی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی پرداخته‌ایم.

آشنایی مختصر با نویسنده این کتاب و اثرش

«جیمز باست» (۱۹۰۶- ۱۸۳۴ میلادی) متولد کانادا و بزرگ شده آمریکاست. کشیشی که پس از چند سال خدمت در کلیساهای پروتستان این کشور به عنوان مُبلّغ به کشورهای زیادی سفر کرد. از سال ۱۸۷۱ تا ۱۸۸۵ میلادی نیز در ایران زندگی کرد.

در دوره قاجار افراد مختلفی در قالب مأموران سیاسی، جهانگرد و مبلغ مذهبی با اهداف و انگیزه‌های گوناگون به ایران سفر کردند. این دوره از نظر تعداد سفرنامه‌ها و گزارش مستشرقان، دوره‌ای ممتاز است. فراگیر شدن صنعت چاپ و همچنین پیوستگی دوره‌ قاجار با روزگار ما از جمله مهم‌ترین زمینه‌هایی است که موجب ماندگاری این آثار و رسیدن آن‌ها به دست محققان امروزی شده است.

کتاب «ایران سرزمین امامان» اثر «جیمز باسِت» نیز یکی از همین آثار است که به شکلی جامع و دقیق، نقش و تأثیر مذهب تشیع در تاریخ، فرهنگ و جامعه ایران را بررسی می‌کند. این اثر حدود۱۴۰ سال پیش در شهر نیویورک به چاپ رسید و امروزه تنها تعداد معدودی از نسخه‌های آن در جهان باقی مانده است. یکی از این نسخه‌های نادر و کمیاب در خرداد سال ۱۳۴۱ هجری شمسی، وقف کتابخانه آستان قدس رضوی شد که به شماره عمومی ۱۲۷۹ ثبت این کتابخانه شده است. این کتاب به سبب قدمت و اهمیت فراوان، هم ‌اکنون در بخش کتب و نفایس تالار تخصصی کتاب‌های خارجی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی با دقت و اهتمام نگهداری می‌شود.

نویسنده در این کتاب به موضوعات متنوعی همچون تاریخ، آداب و رسوم، فرهنگ و هنر و مذهب در ایران پرداخته است. در این اثر اوضاع اجتماعی و حال و هوای حاکم بر شهرها و روستاهای ایران و نیز قحطی رخ داده در آن ایام روایت شده است. برخورد او با حاکمان و مردم معمولی در مناطق مختلف تا حدی خواندنی و در خور توجه است. باست علاوه بر این اطلاعات ارزشمندی را از جغرافیای شهرها و مسیرهایی که خود از آن‌ها عبور کرده است، ارائه می‌دهد. همچنین برداشتی از حرم مطهر امام رضا(ع) و توضیحاتی از این مکان مقدس می‌آورد که در میان نمونه‌های موجود قابل تأمل است. شایان ذکر است این نویسنده با تاریخ ایران آشنایی نسبی داشته و منابع تاریخی این سرزمین را مطالعه کرده است. یکی از برجسته‌ترین بخش‌های کتاب، فصل مربوط به تشیع است که با دقت و عمق به تحلیل و بررسی جنبه‌های گوناگون مذهب شیعه و تأثیرات آن بر جامعه ایرانی می‌پردازد.

سفر نویسنده به مشهدالرضا(ع) و بازدید از بارگاه مطهر رضوی

در فصل یازدهم کتاب، جیمز باسِت به سفر خود به مشهد پرداخته و تجربه‌های خود را از این شهر مقدس به رشته تحریر درآورده است. او در این بخش، ابتدا به قدمگاه ]مکانی نزدیک شهر نیشابور[ رفته و به توصیف این مکان و اهمیت این مکان مقدس در فرهنگ شیعه می‌پردازد. باسِت توضیح می‌دهد چگونه امام رضا(ع) پیش از سفر به مرو و خراسان در این مکان حضور داشته و این موضوع سبب شده قدمگاه به یک نقطه زیارتی تبدیل شود. یکی از مشاهده‌های جالب باسِت در مسیر حرکت به سمت مشهد، تمایل شدید مردم برای دفن مردگان خود در شهر مشهد است. باسِت همچنین از اشتیاق بی‌پایان مردم برای زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) نیز به تعجب می‌افتد. در صفحه ۲۲۰ این کتاب، او از زنی نقل قول می‌کند که می‌گوید: «... حاضر است با پای پیاده و تنها با جرعه‌ای آب، مسیر طولانی به سمت مشهد را فقط و فقط برای زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) طی کند...».

باسِت در این فصل همچنین به تشریح نحوه شهادت امام رضا(ع) و توصیف شهر مشهد به ‌ویژه مرقد مطهر امام هشتم(ع) می‌پردازد. او در صفحه‌های ۲۲۵ و ۲۲۶ کتاب به توصیف ضریح مطهر رضوی پرداخته است. وی در این باره می‌نویسد: «... سقف گنبد حرم از تکه شیشه‌هایی پوشیده شده است و به مکانی که مرقد را پوشش می‌دهد، ضریح zerah می‌گویند که به نظر می‌رسد جنس آن از آهن، فولاد، طلا و نقره است...».

 او با دقت و با بیان برخی جزئیات، معماری باشکوه حرم مطهر امام رضا(ع) را توصیف می‌کند و به نقش مدارس و بیمارستان‌هایی که زیر نظر حرم مطهر و با حمایت مالی آن اداره می‌شوند، اشاره می‌کند. از نکات قابل توجه در این کتاب، اشاره به کتابخانه آستان قدس رضوی در آن سال‌هاست. باسِت در صفحه ۲۳۴ این کتاب بیان می‌کند حرم مطهر امام رضا(ع) دارای کتابخانه‌ای است که به گفته او، مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی کتاب‌های قدیمی فارسی و عربی را در خود جای داده است.

توجه نویسنده به بیان برخی از کرامت‌های رضوی

یکی دیگر از بخش‌های جذاب این فصل، روایت‌هایی از معجزاتی (کرامات) است Miracles] به زبان انگلیسی یعنی معجزه و کرامات[ که باسِت از زبان دیگران شنیده و در کتاب خود آورده است. هر چند این احتمال هم وجود دارد که برخی یا همه مطالب مربوط به بیان کرامت‌های رضوی، آن گونه که او بیان کرده، شاید اتفاق نیفتاده و فقط برداشت‌های گوناگون افراد از این موضوع باشد.

 به عنوان نمونه، او در صفحه ۲۲۷ این کتاب، داستان مرد کوری را بازگو می‌کند که سال‌ها برای شفای چشمانش دعا می‌کرده است و بر اثر ماجرایی شفا یافته و از شاه نیز هدیه می‌گیرد.

این روایت‌ها و مشاهده‌های باسِت از مشهد، نشان‌دهنده عمق ایمان و اعتقادات مردم به ساحت مقدس امام رضا(ع) و ارزش‌های فرهنگی و مذهبی است که در طول سال‌ها در این شهر شکل گرفته است. علاوه بر موضوعات مذکور، جیمز باسِت در این اثر گرانقدر به کاوش در اعتقادات و باورهای شیعیان، تأثیرات عمیق تشیع بر جامعه و نیز مراسم و آیین‌های مذهبی پرداخته است. گستردگی و تنوع موضوعات مطرح ‌شده در این کتاب، تصویری کامل و روشن از نقش و اهمیت اسلام به ‌ویژه مذهب تشیع در تاریخ، فرهنگ و جامعه ایران ارائه می‌دهد.