روایات ائمه(ع) که در قالب گنجینه احادیث آن حضرات(ع) برای ما به یادگار مانده‌اند، سخنان محصور در زمان و مکان نیستند بلکه امروز هم برای تجربه یک زندگی موفق و مؤمنانه نیازمند استفاده از این میراث باارزش هستیم؛ مثل سخنان امام عسکری(ع) که تابلویی زیبا از حیات طیبه را پیش چشم ترسیم می‌کند. در گفت‌وگو با دکتر محمدجواد گودینی، استاد دانشگاه و مؤلف «تأملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسکری(ع)» درباره جلوه‌هایی از این سبک منحصربه‌فرد زندگی صحبت کرده‌ایم.

برای ورود به بحث، مختصری از حیات با برکت امام حسن عسکری(ع) و اوصاف و خصایص ‌ایشان برای مخاطبان بگویید.

امام حسن عسکری(ع) یازدهمین پیشوای شیعیان، پاسدار دین و شریعت، مفسر قرآن و پدر آخرین حجت و ذخیره الهی، حضرت بقیه‌الله الاعظم(عج) هستند که در هشتمین روز از ربیع‌الثانی سال ۲۳۲ هجری در مدینه به دنیا آمدند. برای‌ ایشان القابی همچون «رفیق»، «زکی»، «سراج»، مضیء(نورانی)»، «مرضی(مورد پسند)» و «عسکری» آمده است که البته به عسکری شهرت بیشتری دارند. پدر ‌ایشان حضرت هادی(ع) و مادرشان بانویی پاکیزه‌خو به نام حدیث بوده‌اند، کنیه‌ایشان ابومحمد و نقش انگشترشان «سُبحانَ مَن لَهُ مَقالیدُ السَّماوات و الأرض» بوده است. حضرت عسکری(ع) پس از شهادت امام هادی(ع) در سال ۲۵۴ هجری به امامت رسیدند و 6سال امامت را در عصر سه خلیفه عباسی یعنی معتز، مهتدی و معتمد عهده‌دار بودند و پس از شهادت، در خانه خود و در جوار پدرشان دفن شدند.

امام حسن عسکری(ع) در میان مسلمانان و در جامعه شیعی به چه اوصافی شهرت داشتند و میراث روایی حضرت(ع) برای شیعیان چیست؟

امام عسکری(ع) دارای فضائل و مکارم اخلاقی فراوان بودند، مثل مهربانی و پارسایی و زمانی از حیات مبارک خود را چه در زندان و چه خارج از آن مشغول ذکر و قرائت قرآن بودند. شرایط آن روزگار در حیات تشیع بسیار سخت و دشوار بوده تا جایی که دستگاه خلافت برای جلوگیری از ولادت فرزند ‌ایشان به عنوان آخرین حجت الهی، خفقانی بسیار بر حضرت(ع) روا می‌داشتند و چند مرتبه حضرت عسکری(ع) را به زندان انداختند و شرایط به‌گونه‌ای پیش رفت که حتی بسیاری از شیعیان از ولادت امام زمان(عج) بی‌خبر بودند و هنگام شهادت امام عسکری(ع) و در نماز امام مهدی(عج) بر پیکر مطهر پدر، از آن وجود مقدس مطلع شدند.

با توجه به دشواری حیات امام عسکری(ع) سخنان بسیاری از ‌ایشان به دست ما نرسیده و گنجینه روایی به جا مانده از ایشان معدود و محدود است و بسیاری از این روایات در قالب نامه‌نگاری به اصحاب نگارش و بعدها در مجامع روایی ثبت و ضبط شده است. بخشی از این روایات توصیه‌های اخلاقی و برخی اعتقادی و بعضی دیگر پاسخ به پرسش‌هایی است که شیعیان از امام عسکری(ع) داشته‌اند که برخی سؤالات مربوط به امام زمان(عج) و تکلیف شیعه پس از امام یازدهم(عج) و در عصر غیبت است.

امام حسن عسکری(ع) برای آنکه جامعه شیعی و شیعیان در امنیت اخلاقی و روانی باشند چه توصیه‌هایی دارند؟

از امام عسکری(ع) بیان شده که از جدشان ‌امیرالمؤمنین(ع) نقل کرده‌اند چون از ‌ایشان پرسیدند برترین بندگان خدا پس از پیشوایان هدایت چه کسانی هستند، امام علی(ع) فرمودند: «دانشمندان و عالمان هنگامی که صالح و پارسا باشند» و چون در ادامه سؤال شد پس از ابلیس و فرعون و آن‌ها که القاب شما را تصرف کرده‌اند بدترین انسان‌ها چه کسانی‌اند، حضرت(ع) فرمودند: «عالمان تبهکار که فکر دنیایند و مردم را از مسیر الهی بازمی‌دارند».

آن حضرت(ع) در نامه به برخی خواص شیعیان در آن دوران سخت وظایف شیعه را بیان کرده‌اند (شرایط به‌قدری سخت بود که حتی خادم بیت ‌ایشان جاسوس خلافت بود و حضرت(ع) ناچار بودند نامه‌ها را در عصا جاساز کنند و به دست شیعیان و یاران برسانند).

ایشان در یکی از نامه‌ها یاران را به تقوا و پارسایی و ادای امانت فراخوانده و می‌فرمایند: من شما را به تقوا سفارش می‌کنم و تلاش و مجاهدت در راه خدا؛ ‌امانت را بازگردانید چه صاحب آن نیکوکار باشد و چه تبهکار، شما را به سجده‌های طولانی توصیه می‌کنم و خوش‌رفتاری با همسایگان، چراکه پیامبر(ص) با این آموزه‌ها به رسالت مبعوث شدند. حضرت عسکری(ع) همچنین در توصیه به همزیستی مسالمت‌آمیز با پیروان دیگر مذاهب اسلامی می‌فرمایند: «و در نمازهای اهل سنت و در تشییع جنازه آن‌ها شرکت و حقوقشان را پرداخت کنید، هنگامی که مردی از میان شما در دین خود باتقوا و در سخنش راستگو و با مردم خوش‌خلق باشد و بگویند او پیرو اهل‌بیت(ع) است، ما را خشنود می‌کند و از خدا بترسید و برای ما اهل‌بیت(ع) زینت باشید نه مایه ننگ و خواری... هرگونه دوستی را به سمت ما سوق داده و هر بدی را از ما دور کنید» یعنی کاری نکنید که مردم با سخن و رفتار شما، با ما اهل‌بیت(ع) بد شوند و سخنان نادرست را به ما نسبت دهند. ‌ایشان همچنین فرموده‌اند: «آنچه از خوبی ما گفته شود ما سزاوار آن هستیم و آنچه از بدی بگویند، ما این‌گونه نیستیم». نیز توصیه ‌ایشان است که «فراوان از خدا یاد کنید و یاد مرگ باشید، قرآن بخوانید و صلوات بفرستید که این صلوات 10حسنه است». این محتوای نامه امام عسکری(ع) به گروهی از شیعیان، خیلی از بایدهای اخلاقی را به ما یاد می‌دهد.

در رفتارهای فردی چه آموزه‌هایی از امام عسکری(ع) برای ما به یادگار مانده و این یادگارهای کلامی چه گره‌هایی از زندگی امروز ما باز می‌کند؟

در روایات دیگری از امام عسکری(ع) است که ‌ایشان در توصیه اخلاقی به یاران می‌فرمایند: «بحث و گفت‌وگوی بیهوده نکنید که ارزش و بهای شما را از بین ببرد و با دیگران مزاح نکنید چراکه بر تو جرئت می‌یابند» این یعنی بحث و جدل و شوخی‌های آلوده به تمسخر و تحقیر و دروغ و زیاده‌روی، شأن و جایگاه انسان را دچار خدشه می‌کند. حضرت(ع) همچنین بر تواضع تأکید بسیار دارند و می‌فرمایند: «از نشانه‌های فروتنی است که بر هر کس بگذری سلام کنی و چون جایی وارد شوی جای نشستن برایت مهم نباشد».

امام عسکری(ع) از شراب‌خواری به عنوان عملی ناپسند یاد کرده و آن را به منزله بت‌پرستی می‌گیرند، چون این گناه به دلیل زوال عقل، زمینه‌ساز گناهان دیگر هم می‌شود.

امام عسکری(ع) در توصیه‌های اخلاقی خود بر حفظ زبان هم تأکید بسیار دارند، از ‌ایشان است که فرمودند: «قلب احمق روی زبانش و دهان حکیم در قلب او است» یعنی انسان عاقل باید پیش از سخن گفتن، عقل و خرد را به کار گیرد و بعد سخن بگوید، اما انسان جاهل بدون فکر حرف می‌زند و همین هم موجب صدمه دیدن او می‌شود و این مورد توصیه اکید پیامبر(ص) نیز است که فرمودند: «بیشترین خطای فرزندان آدم از زبان او است».

با توجه به سرگشتی‌های روحی روانی انسان امروز چه رهنمودهای دیگری از امام عسکری(ع) در اختیار ماست که بتوانیم بر این سرگشتگی‌ها غلبه کرده و آرامش داشته باشیم؟

در توصیه اخلاقی دیگری امام عسکری(ع) می‌فرمایند: «خوشحالی کردن نزد فرد اندوهگین نشانه ادب نیست» توصیه امام(ع) به ادب برای آن است که ادب برای زندگی لازم و حیاتی است و بدون آن، انسان دچار آسیب می‌شود.

امام عسکری(ع) بر مداومت یاد خدا و ذکر دائمی نیز تأکید دارند و می‌فرمایند: «هر کس با یاد خدا مأنوس باشد از مردم دور می‌شود» یعنی این انس با خداست که انسان را از دیگران بی‌نیاز می‌کند. البته ذکر و یاد خدا فقط مربوط به ذکر زبانی نیست بلکه باید بسنجیم رفتار و اعمال ما مرضی خدا و مورد قبول پروردگار عالم است یا نه؛ اینکه در هر کاری رضای خدا را مدنظر داشته باشیم معنای ذکر واقعی است.

باید توجه داشت توصیه‌های اخلاقی ائمه(ع) برای زندگی بهتر است، این روایات گلچین شده امام عسکری(ع) شِمایی کلی از رفتارهای فردی، خانوادگی و اجتماعی فرد برای زندگی مؤمنانه را ترسیم می‌کند تا در سایه عمل به آن‌ها سبک زندگی اسلامی را تجربه کرده و در مسیر حیات طیبه پیش برویم، مثل وحدت پیروان مذاهب با یکدیگر، حفظ آبرو و حرمت یکدیگر، عمل‌گرایی، ‌ایمان، عمل صالح و... .

خبرنگار: آمنه مستقیمی