این روزها پسروی آب خزر نگرانی‌های زیادی به وجود آورده، به طوری که خطر زیست‌محیطی شدیدی این حوضه آبی را تهدید می‌کند، قطعاً شرط لازم برای بهره‌برداری و حفاظت از خزر رسیدن به توافق کامل میان کشورهای اطراف آن است تا علاوه بر بهره برداری مشترک، زمینه مقابله با تهدیدات محیط زیستی آن فراهم شود.
تاریخ نشان می‌دهد این روند مسئله جدیدی برای خزر نیست و از دوران کهن همواره با آن دست و پنجه نرم کرده و می‌کند، روند پسروی حتی به دوران ساسانیان برمی‌گردد، تاریخ نشان می‌دهد در آن دوره تراز آب خزر به منهای ۳۳ متر رسیده بود بعد از آن آب خزر در دوران مختلف فراز و نشیب‌های زیادی داشت و حالا نیز بر اساس آخرین بررسی دانشمندان آمریکایی و روسی که با آخرین مدل‌های محاسباتی روی گرمایش زمین انجام شد، پیش‌بینی می‌شود سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر بین ۹ تا ۱۸ متر کاهش یابد.
تبعات پسروی
اما چند سالی است کاهش تراز آب دریای خزر یا همان‌طور که مردم عادی می‌گویند پایین رفتن یا پسروی سطح آب دریا سؤالات زیادی را در اذهان مردم عادی و حتی مسئولان ایجاد کرده است.
در حالی‌که طی دهه‌های ۶۰ و ۷۰ خورشیدی بالاآمدن آب دریا نیز موجب خسارت‌ها و نگرانی‌های شده بود، این بار عقب رفتن آب دریا همان نگرانی‌ها را پدید آورده است.
ایجاد چالش در زیرساخت‌ها، اختلال در روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی و به گل نشستن زیرساخت‌ها و تأسیسات آبی مستقر در ساحل، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر مانند تالاب‌ها و خلیج‌ها افزایش عرصه ساحل، دخل و تصرف انسانی به حریم دریا، برهم خوردن تعادل زیستی در این پهنه و آثار منفی بر آبخوان‌های ساحلی برخی از تبعات عقب‌نشینی است.
سازمان‌های مختلف ملی و منطقه‌ای بر روند تغییرات دریای خزر نظارت دارند که سازمان بنادر و دریانوردی، مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی را شامل می‌شود.
اعضای هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی نیز در این زمینه به طور مستمر تحقیق و بررسی و نتایج آن را در نشریات علمی چاپ کرده و در اختیار محققان قرار می‌دهند.
حمید علیزاده لاهیجانی عضو هیئت علمی پژوهشگاه که در این زمینه پژوهش‌هایی دارد و ضمن تأیید کاهش ۴۵ سانتی‌متری سطح آب دریای خزر در دو سال معتقد است این امر به دلیل کاهش سطح ورودی به این پهنه دریایی و افزایش سطح خروجی آب رخ داده است.
وی البته تأکید دارد این امر موجب مخاطرات زیست‌محیطی برای دریای خزر خواهد شد و حل آن تنها به دست یک کشور ممکن نیست؛ بلکه پنج کشور دارای ساحل و هشت کشور حوضه آبریز این دریا باید برای بهبود وضعیت فعلی همکاری کنند.
دکتر حمید علیزاده لاهیجانی معتقد است: یکی از مهم‌ترین دلایل تغییر تراز آب دریای خزر به دلیل نبود تعادل میان آب ورودی به دریا و آب خروجی از دریا است. آب ورودی به دریا بیشتر از رودخانه‌ها، بارش روی دریا و آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
فرصت‌طلبی سودجویان
پسروی آب دریای خزر سبب شده عده‌ای سودجو در سواحل تنکابن برای در اختیارگرفتن زمین‌های ساحلی ناشی از این پدیده طبیعی دندان تیز کرده و برخی نقاط ساحلی این منطقه را با فنس‌کشی تصرف کنند.
کارشناسان معتقدند کاهش تراز آب خزر عمدتاً تحت تأثیر دو عامل اقلیم و مدیریت منابع آب رودخانه‌ای شامل ساخت سدهای پرشمار روی رودخانه اصلی و تأثیرگذار این حوضه یعنی رود ولگا رقم خورده است. این موضوع در مقالات منتشر شده از سوی کارشناسان پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی نیز به طور مستمر تحقیق و بررسی شده و نتایج آن گویای آن است که دست‌کم طی دو سال اخیر سطح آب خزر کاهش ۴۵ سانتی‌متری را تجربه کرده است.
درحالی‌که این پدیده ناشی از تغییرات اقلیمی و عوامل انسانی به اندازه کافی نگران‌کننده است، آثار رو به گسترش آن به شکل برجسته‌ای نمایان شده و نگرانی‌های زیادی را میان جامعه محلی و کارشناسان ایجاد کرده، تلاش عده‌ای سودجو برای تصرف زمین‌های ایجاد شده ناشی از پسروی نیز به این نگرانی افزوده است. اینکه عده‌ای سودجو برای تصرف زمین‌های باقیمانده دندان تیز کرده‌اند و به گمانِ خودشان می‌توانند به دور از چشم نهادهای نظارتی و متولیان این بخش سواحل را تصرف کنند. موردی که به‌تازگی در سواحل تنکابن مشاهده شده و منابع رسمی آن را تأیید کرده‌اند.
تصرف ساحل
در همین رابطه رئیس منابع طبیعی شهرستان تنکابن با تأیید دو مورد ساحل‌خواری در سواحل این شهرستان، درباره اقدامات منابع طبیعی برای رفعِ تصرف این اقدام به ایرنا گفت: منابع طبیعی شهرستان تنکابن با وجود کمبود نیروی انسانی با جدیت و حساسیت زیاد مناطق ساحلی را رصد و دستِ سودجویان را از دست‌اندازی به نواحی ساحلی به‌جا مانده از پسروی دریا کوتاه کرده‌است.
یاسر منتظری با توضیح اینکه دو مورد در منطقه ولی آباد تنکابن شناسایی و برای این افراد پرونده قضایی تشکیل شد، تصریح کرد: روزهای آینده نیز موعد رسیدگی به یکی از این موارد است و منابع طبیعی با همکاری نهادهای نظارتی مانع دست‌اندازی سودجویان به منابع طبیعی و ملی خواهد شد.
او مشارکت مردمی در اطلاع‌رسانی موضوعاتی از این دست را حائز اهمیت خواند و گفت: این نهاد به واسطه سطح بالای مناطق تحت پوشش شامل جنگل، مرتع و سواحل و در مقابل کمبود نیروی انسانی با چالش‌هایی در این بخش مواجه است، به همین دلیل مشارکت مردم در اطلاع‌رسانی موضوعاتی از این دست نقش قابل توجهی در جلوگیری و مبارزه با ساحل‌خواری دارد.
یک و نیم میلیون مترمربع خشک شد
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران - نوشهر نیز پیش از این اعلام کرده بود پسروی دریای خزر حدود ۵/۱ میلیون متر مربع محدوده شهرستان های ساحلی غرب مازندران را خشک کرده است و طبق دستورالعمل های ابلاغی، محدوده‌های ساحلی خشک شده در مناطق غربی مازندران باید به نام دولت ثبت شود.
عقب‌نشینی خزر
در ایران مطالعاتی از سال ۱۳۲۰ با ایجاد یک ایستگاه در بندرانزلی آغاز شد. طبق داده‌های موجود در دهه ۱۹۳۰ روند کاهشی سطح آب دریای خزر آغاز شد که تا سال ۱۳۵۶ خورشیدی ادامه داشت. در این بازه زمانی افت شدید سطح آب دریای خزر به میزان قابل توجهی مشاهده می‌شد. به طوری که سطح آب دریای خزر در سال ۱۳۵۶ پایین‌ترین سطح آب این دریا طی ۵۰۰ سال اخیر عنوان شده است.
حدود ۱۳۰ رودخانه به دریای خزر می‌ریزد که از میان آن‌ها ولگا، اورال، ترک، سولاک، سفیدرود، کورا و سمور در زمره رودخانه‌های بزرگ محسوب می‌شوند. ولگا به‌تنهایی حدود ۸۵ درصد آبدهی رودخانه را تأمین می‌کند.
دریای خزر شمال کشور را به بهشتی برای ایرانیان تبدیل کرده است، خط ساحلی بیش از ۷۰۰ کیلومتری آن در بخش ایرانی سالانه گردشگران زیادی را در خود جای می دهد، علاوه بر این وسعت ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربعی خزر آن را به بزرگ‌ترین دریاچه جهان تبدیل کرده و موجب شده کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان اطراف این دریاچه از مواهب آن بهره‌مند شوند.
خزر علاوه بر دارا بودن ذخایر غنی نفت و گاز، زیستگاه ۵۷۵ نوع گیاه، هزار و ۳۳۲ گونه جانوری است که مهم‌ترین آن‌ها ماهیان خاویاری است، به طوری که ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری جهان مختص به این دریاست، همچنین در خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا زیست می‌کند که فک خزری نامیده می‌شود.
نظر شما