یه گزارش قدس آنلاین فناوری نانو به عنوان یکی از فناوری‌های نوظهور، نقش قابل توجهی در بهبود کارایی و بهره‌وری در صنایع مختلف دارد و در سال‌های اخیر در ایران نیز مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است. کاربردهای اقتصادی نانو در کشور به حوزه‌های متنوعی از جمله صنایع نفت و گاز، پزشکی، کشاورزی، نساجی و محیط زیست گسترش یافته است. برای مثال، استفاده از نانوذرات در فیلترها و غشاها باعث افزایش کارایی و طول عمر این محصولات می‌شود که به کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری منجر می‌شود. در حوزه صادرات، ایران باتوسعه تولیدات نانویی خود، ظرفیت‌های صادراتی بالقوه‌ای در این حوزه بدست آورده است. محصولات نانویی ایرانی به دلیل کیفیت و قیمت رقابتی توانسته‌اند، در بازارهای منطقه‌ای و بین المللی جایگاه مناسبی پیدا کنند. برخی از محصولات نانویی ایرانی مانند فیلترهای صنعتی، نانو پوشش‌ها و داروهای نانویی به کشورهای مختلفی در آسیا و اروپا صادر می‌شوند. این حوزه ظرفیت بالایی برای توسعه بازارهای جدید و افزایش درامدهای ارزی کشور دارد. توسعه این فناوری و استفاده از آن در صنایع مختلف، می‌تواند نقش مهمی در رشد اقتصاد دانش بنیان کشور ایفا کند و ایران را به یکی از صادرکنندگان مهم محصولات نانویی در منطقه تبدیل کند. در این گزارش سعی شده است به این پرسش پاسخ داده شود که کاربردهای اقتصادی نانو در ایران چیست و ایران چه ظرفیت‌های صادراتی دارا است؟!

جایگاه نانو در دنیا و ایران

نانوتکنولوژی به آرامی و در عین حال عمیقاً برصنایع مختلف درسراسر جهان تسلط یافته است. این سرعت سریع انقلاب فناوری را می‌توان به ویژه در جهان توسعه یافته مشاهده کرد، جایی که بازارهای مقیاس نانو به سرعت در دهه گذشته تسخیر شده‌اند. نانو تکنولوژی مفهوم جدیدی نیست؛ زیرا اکنون به یک فناوری همه منظوره تبدیل شده است. روزی خواهد رسید که علم نانو به‌زودی، تولید در همه حوزه‌ها علم و فناوری گنجانده خواهد شد. ارزش بازار جهانی فناوری نانو در سال ۲۰۲۳ به ۷۹.۱۴ میلیارد دلار رسید. پیش‌بینی می‌شود ارزش این بازار در سال ۲۰۳۲ به ۳۳۲.۷۳ میلیارد دلار برسد. درحال حاضر بیش از ۶۰ کشور وجود دارند که برنامه‌های ملی فناوری نانو را راه‌اندازی کرده‌اند. به طورکلی کشورهای پیشرفته در حوزه فناوری نانو براساس داده‌ها و تحلیل‌های اخیر سازمان‌هایی مانند Nature Index , StatNanoدر سال ۲۰۲۴ به ترتیب شامل چین، ایالات متحده، هندوستان، کره‌جنوبی، ژاپن و ایران می‌شوند. آلمان، فرانسه، انگلستان و روسیه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. کشور ایران به عنوان پیشرو در فناوری‌های نانو در میان کشورهای درحال توسعه ظاهر شده است و سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در R&D انجام داده است. از این رو، ایران در رتبه بالایی در بین هماتایان منطقه‌ای خود قرار دارد.

نگاه ایران به نانو

در سال‌های اخیر، دولت ایران مجدداً برصنعت نانوفناوری خود متمرکز شده است. از این رو، ایران محصولات فناوری نانو را به بیش از ۴۵ کشور از جمله ترکیه، عراق، اتیوپی، آذربایجان، اندونزی و … صادر کرده است. در مقایسه با کشورهای منطقه، ایران توانسته است به عنوان یکی از پیشگامان فناوری نانو عمل کند. کشورهای همسایه نظیر عربستان سعودی و ترکیه نیز سرمایه‌گذاری‌هایی در این حوزه انجام داده‌اند، اما دستاوردهای ایران در توسعه محصولات تجاری و صادرات آن‌ها به مراتب چشمگیرتر است. دلیل این موفقیت توسعه زیرساخت‌های تحقیقاتی، همکاری‌های گسترده دانشگاه‌ها و صنایع و حمایت دولت از پروژه‌های نانو بوده است. ایران همچنین در رتبه‌بندی جهانی تولید علم در حوزه نانو جایگاه بالایی دارد و به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در منطقه خاورمیانه شناخته می‌شود. البته باید این را در نظر گرف کشورهایی همچون ترکیه و عربستان سعودی سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در حال اجرا روی این فناوری مورد نظر هستند. کشور ایران نیز باید آگاه باشد تا از کشورهای منطقه عقب نماند و جایگاه جهانی خود را حفظ و حتی بهبود بخشد.

ظرفیت‌های صادراتی ایران و کشورهای منطقه

در حوزه نانو فناوری، ایران در مقایسه با سایر کشورهای منطقه، جایگاه برجسته‌ای دارد. در سال ۲۰۲۳، ایران در تولید علمی نانو به رتبه چهارم جهانی و رتبه اول منطقه دست یافت که این جایگاه به لطف تمرکز بر تحقیقات و توسعه این فناوری در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی حاصل شده است. کشورهایی نظیر ترکیه، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر و عمان از کشورهای پیشرو منطقه در حوزه نانو فناوری هستند. ترکیه از نظر تولید علمی نانو و صادرات محصولات نانویی پس از ایران قرار دارد. در سال ۲۰۲۲، ترکیه حدود ۵۰۰ محصول نانویی تولید و به بازار عرضه کرد. این درحالی است که ایران در همین سال، بیش از ۸۰۰ محصول نانویی داشته است. صادرات ترکیه رقمی در حدود ۵۰ میلیون دلار بود. در حالی که صادرات نانویی ایران در سال ۲۰۲۲ به ۸۲ میلیون دلار رسید. عربستان سعودی بیشتر روی حوزه نفت و گاز در فناوری نانو تمرکز داشته است و صادرات محصولات نانویی این کشور، کمتر از ۲۰ میلیون دلار است. امارات متحده عربی نیز بیشتر در حوزه بهداشت و محیط زیست محصولات نانویی خود را توسعه داده است. تولیدات نانویی این کشور، عمدتاً در مرحله آزمایشی هستند و صادرات آن‌ها به حدود ۱۰ میلیارد دلار می‌رسد که در مقایسه با ایران بسیار محدود است. در پایان قطر و عمان نیز سرمایه‌گذاری‌های زیادی در حوزه نانو انجام داده‌اند اما بیشتر به واردات محصولات نانویی وابسته‌اند. میزان صادرات نانویی این کشورها نسبت به ایران قابل توجه نیست و تعدا محصولات تجاری آن‌‎ها نیز بسیار کمتر از ایران است. ایران با دارا بودن بیش از ۲۷۰ شرکت فعال در حوزه نانو و توانمندی در صادرات به بیش از ۵۰ کشور، نه تنها از نظر تولید و صادرات محصولات نانویی از کشورهای منطقه پیشی گرفته است، بلکه در کنارترکیه بر زیرساخت‌های علمی و حمایتی خود، به یکی از قطب‌های مهم نانو در منطقه تبدیل شده است. درامد ایران از صادرات فناوری نانو در سال ۱۴۰۲ به ۱۴۵ میلیون دلار رسیده است.

ایران در زمینه فناوری نانو، به‌ویژه در بخش‌های تجاری و صادراتی، به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته است و توانسته در منطقه خاورمیانه جایگاه برجسته‌ای کسب کند. با وجود رقابت کشورهایی مانند ترکیه و عربستان سعودی، ایران با حمایت دولت و زیرساخت‌های تحقیقاتی قوی، به یکی از قطب‌های اصلی فناوری نانو در منطقه تبدیل شده است. ظرفیت صادراتی ایران در این حوزه، که بیش از ۵۰ کشور را شامل می‌شود، به افزایش درآمد ارزی و همچنین ارتقا جایگاه جهانی ایران کمک کرده است. در سال ۱۴۰۲، درآمد صادراتی ایران از نانوفناوری به ۱۴۵ میلیون دلار رسید، که این رشد چشمگیر نشان‌دهنده پتانسیل بالای ایران در تولید و صادرات محصولات نانویی با کیفیت و رقابتی است. این موفقیت‌ها نه تنها به ایران فرصت می‌دهد تا در بازارهای جهانی رقابت کند بلکه می‌تواند به توسعه اقتصادی کشور نیز کمک کند. امید آن است دولت چهاردهم دکتر پزشکیان با توجه به شرایط و ظرفیت‌های موجود بتواند در راستای دستیابی به یکی از مهمترین هاب‌های جهانی گام بردارد.

معین قرابی تهرانی - پژوهشگر اقتصادی