حجت‌الاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در نشست علمی «برداشت‌های فلسفه سیاسی از آیه ۲۰۰ آل‌عمران با تاکید بر المیزان» که از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد با بیان اینکه آیه ۲۱۳ سوره بقره «کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ ۚ وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ ۖ فَهَدَی اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ ۗ وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَیٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ» یکی از سیاسی‌ترین آیات قرآن است، گفت: در سال‌های ۱۳۶۵ و ۱۳۶۶ وقتی  در جلسه تفسیر آیت‌الله جوادی آملی شرکت داشتم شاید ایشان بیش از یک ماه در مورد این آیه به تفصیل سخن گفتند و دیدگاه علامه طباطبایی را هم بیان فرمودند؛ این آیه به ظاهر یک ماجرای تاریخی است ولی فلسفه تکون جامعه را تا لحظه شکل‌گیری جامعه دینی شرح داده است.

وی افزود: آیه شریفه فرموده است؛ کان الناس امه واحده؛ انسان‌های اولیه امت واحد بودند؛ علامه طباطبایی احتمالات زیادی برای امت واحده طرح کرده است از جمله اینکه انسان‌های اولیه و جوامع آنان بسیط و ساده بودند و اختلافات میان آنان کمتر بود یا برخی گفته‌اند انسان‌های اولیه در باور به توحید با هم اختلاف نداشتند یا معنای دیگری که گرفته‌اند اینکه از دوره آدم تا نوح نسلی از انسان‌ها آمده‌اند که یک امت واحده بوده است و برخی خود امت نجات یافته نوح را امت واحده نامیده‌اند. 

عوامل اختلاف در امت واحده

مهاجرنیا با بیان اینکه گفته شده انسان‌ها یا بر اساس ضرورت عقلی یا از روی میل فطری و ... تمایل به زندگی جمعی یا نگاه استخدامی به تشکیل جامعه رو آورده‌اند، اظهار کرد: علامه در آیه تقدیم و تاخیری ایجاد می‌کنند تا معنای مدنظر خود را ارائه دهند لذا تعبیر «فی ماختلفوا فیه» را جابجا می‌کند و به بعد از کان الناس امه واحده منتقل می‌کند یعنی «کان الناس امه واحده فاختلفوا فیه» ایشان معتقد است ثروت، عامل اختلاف بین افراد جامعه بود و در درجه بعد قومیت‌گرایی و قبیله‌گرایی بود و سومین عامل هم قدرت بوده است. 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: بر اساس آیه شریفه «کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ ...» فلسفه ارسال رسل این بود که اختلافاتی را که منشا اقتصادی و قومی و ... دارد بر اساس ارزش‌های الهی و میزان و کتاب، حل کنند ولی در اینجا اختلافات بعد از بعثت و علم مطرح شد و آن اختلافات عقیدتی و دینی بود زیرا برخی، دستورات انبیاء را نپذیرفتند و کافر شدند و برخی هم آن را پذیرفتند. انبیاء آمدند تا هم سه اختلاف قبلی و هم اختلاف جدید دینی را حل کنند و بشارت و انذار ماموریت آنان بود تا براساس قانون و حاکمیت الهی، حکم کنند. 

مهاجرنیا با بیان اینکه در آیه تعبیر لیحکم بین الناس آمده است که مراد به نظر بنده تشکیل قدرت و حکومت برای ایجاد عدالت و داوری عادلانه بین مردم است، تصریح کرد: در سوره یونس هم فرموده است: وَمَا کَانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا ۚ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیمَا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ؛ بنابراین رسالت انبیاء حل مشکل مردم است یعنی رسالت کارکردی دارند. انبیاء با استفاده از طبع مدنی و فطرت مشترک انسان‌ها براساس عقلانیت انسانها را هدایت کردند. 

جایگاه تقوا در مصابره و مرابطه

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا بهروزی‌لک؛ عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در سخنانی با بیان اینکه آیه ۲۰۰ بر مصابره و مرابطه تاکید دارد، گفت: در این آیه بر تقوا و صبر تاکید شده است؛ یکی از نکاتی که بنده قصد دارم از این آیه استفاده کنم، ارتباط بین صبر و مرابطه و تقوا است.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(,ع) افزود: برای نشان دادن جایگاه صبر می‌توان به سوره عصر مراجعه کرد که فرمود انسان‌ها همگی در معرض خسران و زیان هستند مگر کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام می‌دهند. و به حق و صبر توصیه دارند. امروزه مشکلی که وجود دارد کثرت‌گرایی است و در نظریات غربی هم چنان این کثرت گرایی نفوذ دارد که نمی‌توانند مبنای واحدی برای زندگی اجتماعی ایجاد کنند که بنده دوستان را به خواندن کار جان رالز توصیه می‌کنم.

وی افزود: جان رالز شروع رویکرد کانتی مبتنی بر وحدت وجدانی است زیرا کانت با وجدان اخلاقی سعی کرد اصول عدالت را تاسیس کند؛ اگر همه چنین وجدانی دارند پس همگان باید اصول عدالت مشترکی را درک و به آن پایبند باشند. جان رالز در  دو دهه اول فعالیت علمی مورد تهاجم و نقد قرار گرفت و به او گفتند شما این مبنا را از کجا می‌آوری؟ انسان‌هایی که در جامعه لیبرال زندگی می‌کنند دارای مبانی مختف هستند و ممکن است کسی کانت را قبول نداشته باشد؛ جان رالز مجبور شد تا ساز و کاری برای این عدالت ایجاد کند لذا او از رویکرد کانتی فاصله گرفت و عدالتی را طرح کرد که بدون مبنای مشترک بود. 

بهروزی‌لک افزود: این عدالت بر عمل مشترک مبتنی است یعنی تکثرگرایی آن چنان رسوخ در زندگی اجتماعی افراد دارد که اندیشمندان آنان نمی‌توانند یک مبنای مشترک نظری برای عدالت ایجاد کنند لذا فقط بر عمل مشترک تاکید دارند؛ ما که قصد داریم با رویکرد قرآنی جامعه را بسازیم و علامه هم در ذیل آیه ۲۰۰ آل‌عمران مفصلا بحث کرده است باید مفهوم تقوا را مورد کنکاش قرار دهیم؛ تقوا چیزی است که فطرت و خلقت انسان مبتنی بر آن است. 

بهروزی‌لک با بیان اینکه اگر تقوا، بعد از صبر و مرابطه ملاک است پس مبنایی برای صبر و مرابطه وجود دارد و آن همین تقوا است که خدا قرار داده است، اظهار کرد: خدا در نها د و فطرت ما چه چیزی قرار داده است؟ خداوند مردم را امه واحده نامیده است و طبعا نمی‌توان گفت جامعه ایمانی نبوده است که خدا آن را امت واحده نامید و تعابیر در مورد هابیل و قابیل هم نشان می‌دهد که آن‌ها به خداوند معتقد بوده‌اند. 

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با تاکید بر ذی‌شعور بودن نخستین انسان‌ها و مؤمن بودن جوامع اولیه، تصریح کرد: این جامعه مؤمنان اولیه و امت واحده شریعت مکتوبی نداشتند و اولین نبی اولی‌العزم هم حضرت نوح بوده است؛ آیت‌الله جوادی آملی فرموده است که انسان مدنی بالفطره است و این نظریه با امت واحده کاملا سازگار است از این جهت که انسان‌های امت واحده بدون وجود یک شریعت مکتوب، ایمان را در جامعه خود محقق کرده‌اند. 

وی افزود: اینکه آیت‌الله جوادی آملی بر فطری‌بودن جامعه تاکید دارد با آیات قرآن هماهنگی بیشتری دارد؛ البته به تعبیر ایشان، علامه هم فطری‌بودن را قبول دارند؛ فطرت در بینش و گرایش، ولی سخنان ایشان گاهی به درستی تفسیر نشده است. بنابراین جامعه فطری امت واحده هم مشمول آیه ۲۰۰ آل‌عمران است و تاکید آیه این است که ای مؤمنان مصابره و مرابطه کنید تا امر به تقوا هم صدق کند تا همه مشمول فلاح و رستگاری شود. 

معارف اسلام عمدتا سیاسی و اجتماعی است

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمد علی سوادی؛ استاد حوزه با بیان اینکه اگر فرمایش علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی را ذیل آیه در کنار فرمایش امام قرار دهیم اسلام یک منظومه کاملا اجتماعی سیاسی است که همه عبادات فردی آن در راستای غایت فرهنگی سیاسی آن است، گفت: امام فرمودند که همه اسلام، سیاست است و کوچکترین عبادات ما هم جنبه سیاسی دارد. در تعبیری  هم فرمودند که فقه ده درصد معارف دین است و عمده معارف اسلام سیاسی  و اجتماعی است. 

سوادی بیان کرد: غایت دین این است که همه انسان‌ها و جوامع را با همدیگر به بالاترین غایت و کمال برساند لذا همه انبیاء و ادیان آمده‌اند تا همه انسان‌ها را متحد کرده و به کمال برسانند. آیت‌الله جوادی آملی با بیان اینکه وجه تمایز تفسیر المیزان با سایر تفاسیر در مباحث اجتماعی و سیاسی آن است که تفسیر موضوعی محسوب می‌شود این مباحث را به صورت مستقل و در قالب کتاب جامعه در قرآن منتشر می‌کند.

سوادی بیان کرد: اگر ما به مطالب علامه جوادی آملی در زمینه کاربرد و کارکرد دین مراجعه کنیم خواهیم دید ایشان تاکید زیادی بر این مقوله دارد؛ وی معتقد است هدف نهایی رسولان الهی نورانی کردن جامعه و دستیابی به یقین شهودی و آزادکردن جامعه از هر چیزی است که طاغوت تلقی می‌شود. ایشان برقراری حکومت دینی و صبر و پایداری در برابر سختی‌ها را از مولفه‌های نورانی شدن جامعه می‌داند و معقتد است که در عمل باید دین پیاده شود و مردم طعم آن را بچشند لذا بر سیره عملی پیامبر(ص) و ائمه(ع) تاکید دارند.

وی تاکید کرد: علامه طباطبایی از جان برای اسلام مایه گذاشتند با اینکه امکانات محدود بود؛ ایشان همه جد و جهد خود را به کار گرفتند ولی ما امروز اینطور رفتار نمی‌کنیم و به جنبه‌های عملی دین کمتر توجه داریم و بسیار ضعیف عمل می‌کنیم.