پس از کش‌وقوس‌های فراوان، نخستین مرحله از رفع فیلترینگ سکوهای اینترنتی خارجی در ایران با رفع فیلتر پیام‌رسان واتساپ و همین‌طور سرویس گوگل پلی انجام شد. اتفاقی که واکنش‌های متفاوتی داشت و مورد تمجید برخی و مورد انتقاد عده‌ای دیگر قرار گرفت که آن را عملی ناکافی می‌دانند. انتشار برنامه‌های ۱۴ ماهه دولت برای رفع فیلترینگ و نگاه به مراحل دوم و سوم این طرح از جمله «ساماندهی اینترنت اقشار» هم سؤالات زیادی را در اذهان عمومی به وجود آورده است.
در حالی که میلیون‌ها ایرانی خبرهای مربوط به رفع فیلترینگ دولت را با نگرانی دنبال می‌کنند تا سرنوشت زندگی برخط خود را در آستانه شروع سال۲۰۲۵ متوجه شوند، ۲۰ هزار نفر در کشور این خبرها را با لبخندی کنایه‌آمیز بر لب‌هایشان با اینترنت سرعت ۱۲۰مگابایت بر ثانیه تماشا کردند! این آمار غیررسمی افرادی است که از خدمات اینترنت ماهواره‌ای اسپیس‌ایکس با گیرنده‌های استارلینک در ایران استفاده می‌کنند، خدماتی که توسط شبکه زیرزمینی و قاچاق در ایران فراهم شده که شامل اینترنتی بسیار پر سرعت و بدون هیچ فیلتری است.
بهتر از هیچ چیز
پیش از اینکه در مورد وضعیت کنونی و آینده این اینترنت در ایران صحبت کنیم بهتر است ببینیم اصلاً قضیه این فناوری چیست و از کجا آمده است. شرکت فضایی اسپیس‌ایکس با سردمداری ایلان‌ماسک، در سال۲۰۱۹ تعداد ۶۰ ماهواره را به منظور شروع خدمات‌دهی اینترنت ماهواره‌ای استارلینک به مدار پایینی فضای زمین پرتاب و در سال۲۰۲۰ نسخه بتا یا آزمایشی این اینترنت با عنوان «بهتر از هیچ چیز» در کشورهای آمریکا، کانادا و بریتانیا شروع به کار کرد. همان‌طور که از ایلان‌ماسکِ جاه‌طلب انتظار می‌رفت، این پروژه با قدرت ادامه یافت و اکنون بیش از ۷هزار ماهواره به این منظور در فضا قرار داده شده و فاصله زیادی با زیر پوشش قرار دادن تمام جهان ندارد.
دریافت این اینترنت روی زمین به وسیله چیزی شبیه به همان دیش‌های ماهواره‌ای که خیلی از ما با آن آشنایی داریم انجام می‌شود فقط تنها تفاوتی که دارد این است که این دیش‌ها یا به عبارت دقیق‌تر «ترمینال»هایی که مناسب اینترنت استارلینک هستند به صورت ویژه‌ای طراحی شده‌اند تا ماهواره‌های قرار گرفته شده در فضای پایینی جو توسط اسپیس‌ایکس در فاصله ۵۵۰ کیلومتری (برخلاف ماهواره‌های دیگری که در فاصله‌ای بسیار دورتر یعنی حدود ۳۵هزار کیلومتری زمین هستند) را دریافت کنند.
این ارتباط از ماهواره به زمین نیاز به هرگونه آی‌اس‌پی محلی یا زیرساخت‌های زمینی دیگری را از بین می‌برد و برای مناطق دورافتاده که زیر پوشش اینترنت نیستند فوق‌العاده کاربردی است، اما از طرف دیگر این عدم نیاز به واسطه‌های روی زمین آنچنان خبر خوبی برای دولت‌ها در کنترل وضعیت مصرف اینترنت نمی‌تواند باشد.
گران اما نه برای همیشه
فعلاً قیمت این اینترنت حتی در کشورهایی که به صورت قانونی از خدمات آن استفاده می‌کنند هم مقداری زیاد است. دیش و دیگر ابزار اتصال به اینترنت استارلینک شامل دو گزینه غیرقابل حمل و قابل حمل (مورد علاقه ماجراجویان که علاقه‌مند به رفتن به مناطق دورافتاده و سخت‌گذر هستند و افرادی که آن را به ایران قاچاق می‌کنند) است. قیمت ابزارهای غیرقابل حمل حدود ۳۵۰ دلار و قابل حمل حدود ۶۰۰ دلار است و میزان اشتراک ماهیانه آن نیز بسته به حجم مورد استفاده بین ۷۰ تا ۱۲۰ دلار متغیر است. همان‌طور که اشاره شد دستگاه‌هایی که به ایران قاچاق می‌شود همگی شامل مدل‌های قابل حمل هستند که به‌راحتی در کوله‌پشتی قرار می‌گیرند و قیمتی بسیار بالاتر از نرخ واقعی، بین ۷۰۰ تا ۲هزار دلار برای هر دستگاه تمام می‌شود. اسپیس‌ایکس الزامات بین‌المللی برای کشورهایی که قوانین استفاده از اینترنت خود را دارند را رعایت می‌کند و به همین دلیل است که در کشورهایی مثل چین، هند، برزیل، نامیبیا، زیمباوه، سنگال و تایوان خدمات نمی‌دهد. این قضیه برای ایران مقداری پیچیده‌تر است؛ مقامات ایران به‌صراحت ایستادگی خود مقابل ارائه این سرویس در کشور را نشان داده‌اند و استارلینک با وجود رعایت اولیه این درخواست، اما در جریان وقایع سال۱۴۰۱، این سرویس را بدون توجه به مواضع دولت، برای خاک ایران نیز فراهم کرد. از آن زمان شرایط پوشش‌دهی در بخش‌های مختلف کشور متفاوت بوده اما حتی اگر روی ایران نیز سرویسی موجود نباشد میانبرهایی مثل استفاده از «خدمات خارج از منطقه» نیز وجود دارد که به کشورهایی مثل جمهوری آذربایجان متصل شده و هزینه حدود ۲۰۰ دلار اضافه‌تر روی دست استفاده‌کنندگان غیرقانونی در ایران می‌گذارد. با وجود این، مسئولان ایرانی بهتر از هر کسی می‌دانند که تکیه بر این قضیه که گرانی این اینترنت جلو استفاده از عموم مردم را می‌گیرد امری است که مثل هر فناوری دیگری خیلی زود ممکن است دستخوش تغییر شود، همان‌گونه که استارلینک برنامه‌ای برای فراهم کردن اینترنت ۵۰ دلاری ماهواره‌ای در آینده‌ای نزدیک دارد.
جلوگیری از اشتباه‌های گذشته
همان‌طور که دولت در این روزها درگیر رفع فیلتر یا ادامه فیلترینگ بسیاری از سکوهای برخط است و سرویس‌دهندگان اینترنت در ایران با قیمت‌های گزاف و اینترنتی کُند روی اعصاب مردم راه می‌روند، بغل گوش ما اینترنتی بدون فیلتر با سرعت ۲۰۰ مگ بر ثانیه به روشی غیرقانونی راه خود را به برخی از منازل باز کرده است. اینکه ما بخواهیم مانند بسیاری از کشورهای جهان سعی بر حکمرانی مناسب فضای مجازی و شبکه اینترنت داشته باشیم امری کاملاً منطقی است، اما با بروز پدیده‌ای مانند اینترنت ماهواره‌ای که در آینده‌ای نزدیک می‌تواند قیمتی بسیار مناسب‌تر داشته باشد و از الزام استفاده از دیش و
دم‌و دستگاه‌های دیگر به‌راحتی به گوشی‌های همراه معمولی هم وصل شود، آزمایشی تازه و جدی برای مسئولانی است که پیش از این در بزنگاه‌های مهم این حکمرانی شکست خورده‌اند. مسئولان کشور که این روزها درگیر پیدا کردن راهی برای راضی کردن همه طرف‌ها در مبحث حکمرانی فضای مجازی هستند، باید پیش از آنکه دیر شود به فکر یافتن راه حلی برای تعامل مناسب با فناوری‌هایی باشند که در آینده‌ای نزدیک می‌تواند تصمیماتشان را به چالش بکشاند.
تجربه نشان داده است «فناوری» با سرعت و البته خیلی سریع‌تر از روش‌های گام‌به‌گام و محاسباتی که ما برای حکمرانی مناسب بر فضای مجازی انجام داده و می‌دهیم، پیش می‌رود و منتظر تصمیم‌گیری ما نخواهد ماند.
نظر شما