امام رضا علیه السلام از جنبه های مختلفی ما را به رعایت اعتدال و میانه روی سفارش کرده اند. در یکی از این سفارشات حکیمانه امام علیه السلام ضمن پرهیز دادن ما از افراط و تفریظ در مورد نحوه تعامل با زندگی روزمره می فرماید: از لذائذ دنیوی نصیبی برای کام یابی خویش قرار دهید ، تمایلات دل را از راه های مشروع بر آورید مراقبت کنید در این کار به مردانگی و شرافتتان آسیب نرسد و دچار اسراف و تند روی نشوید ، تفریح و سرگرمی های لذت بخش شما را در اداره زندگی یاری می کند و با کمک آن بهتر به امور دنیای خویش موفق خواهید شد.(1)
امام رضا علیه السلام همچنین در مورد جایگاه اعتدال در نگاه به قدرت ضمن توصیه به اخلاق مداری می فرماید: « نگاه کن به کسى که از تو در قدرت پائین ‏تر است و نگاه نکن به کسى که بالاتر از تو است، این عمل براى تو شایسته ‏تر است و بیشتر سزاوار افزایش نعمت می شوى ، بدان عمل دائم کم با یقین و بینش در نزد خدا بهتر است از عمل زیاد بدون یقین و با کوشش ، بدان ورعى سودمندتر از ترک کارهاى حرام و خوددارى از آزار مؤمنین نیست، و هیچ زندگى گواراتر از اخلاق خوب نیست و مالى سودمندتر از قناعت و نادانى زیان‏ دارتر از خودپسندى نیست.(2)
امام رضا (ع) بر میانه روی و اعتدال در همه کارها از جمله هزینه های زندگی توصیه فرموده اند. آن حضرت می فرمایند: « در هزینه زندگی میانه روی کن! به هنگام دارایی و نداری، و همچنین در احسان و نیکی کردن، چه کم باشد و چه زیاد. به درستی که خداوند تبارک و تعالی بخشش پارهای از یک دانه خرما را بزرگ می دارد. به حدی که در روز قیامت آن را به اندازه کوه احد بزرگ جلوه می دهد.» (3)
امام رضا علیه السلام همچنین میانه روی در این زمینه را مایه بقا و دوام زندگی معرفی کرده و کسانی را که در مصرف، به خود و خانواده خود سخت می‌گیرند و خست می‌ورزند و هم آنان ‌که اسراف کرده و زیاده‌روی می‌کنند را از جاده مستقیم بیرون دانسته اند. در روایتی آمده است که : « استاذنت الرضا (علیه السلام) فی النفقة علی العیال؟ فقال (علیه السلام): بین المکروهین. فقلت: جعلت فداک لا والله ما اعرف المکروهین. قال: فقال له:یرحمک الله اما تعرف ان الله عز و جل کره الاسراف و کره الاقتار (4) فقال (علیه السلام) : و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً. (5)
از امام رضا علیه السلام درباره چگونگی تامین مخارج خانواده جویا شدم، فرمود: (مخارج خانواده) حد وسط است میان دو روش ناپسند. گفتم فدایت شوم: به خدا سوگند نمی‎دانم این دو روش چیست؟ فرمود: رحمت الهی بر تو باد، آیا نمی‎دانی که خداوند بزرگ اسراف (زیاده‎روی) و اقتار (سخت گیری) را ناخوشایند دارد و در قرآن فرموده است: « و کسانى‏اند که چون انفاق کنند نه ولخرجى مى‏کنند و نه تنگ مى‏گیرند و میان این دو [روش] حد وسط را برمى‏گزینند».
امام رضا(ع) همچنین در بیان حکیمانه ای ضمن آنکه رعایت اعتدال و اندازه گیری در امر معیشت را از نشانه های ایمان افراد برشمرده اند می فرمایند: «بر مؤمن و مسلمان به ویژه سرپرست خانواده سزاوار است وقتی که تنگدست شد برای خانواده اش با حساب و درست پول خرج کند و هنگامی که غنی گردید اسباب رفاه و راحتی ایشان را به خوبی فراهم کند» و در بیانی دیگر به صراحت می فرمایند: «باید در رابطه با مصارف مالی و هزینه زندگی خود و خانواده خویش معتدل و میانه رو باشی.» (6)
همچنین امام رضا علیه السلام ما را در مورد احسان امر به رعایت میانه روى کرده اند آنجا که می فرمایند: « علیکم بالقَصد فى الْغِنى وَ الْفَقر، وَ الْبرّ مِن القلیل و الکثیر؛ فان الله تبارک و تعالـى یعظم شقّة التـَّمرة حتـى یـَأتـى یـَوْم الْقیامة کجبل احـد ؛ بر شما باد به میانه روى در فقـر و ثروت و نیکى کردن چه کم و چه زیاد ؛ زیرا خـداوند متعال در روز قیامت یک نصفه خرما را چنان بزرگ نمایـد که ماننـد کـوه احد باشد. (7)
یکی از سفارشات امام رضا علیه السلام در باره اعتدال رعایت میانه روی در امور تغذیه و سلامت بدن است. در آموزه های دینی، مدیریت تغذیه و اعتدال در مصرف مواد غذایی به طور برجسته ای بیان شده و ما را از پیامدهای افراط و تفریط در این زمینه بر حذر داشته است. امام رضا(ع) در این باره می فرماید: «هرکه بیش از اندازه غذا بخورد، آن غذا گوارایش نمی شود و هر که به اندازه خورَد، نه کم و نه زیاد، آن غذا برایش سودمند است. آب نیز چنین است پس راهش این است که به اندازه کفایت از غذا بخوری و در حالی که هنوز اندکی اشتها داری، دست از خوردن بکشی که این کار معده و بدنت را سالم تر، ذهنت را بارورتر و جسمت را چابک تر می کند».
امام رضا (ع) همچنین می فرمایند؛ بدان که بدن انسان همانند زمین پاکیزه ای است که برای آباد کردن آن، اگر اعتدال در آن رعایت شود آب به مقدار لازم به آن داده شود نه آن اندازه که زمین زیر آب غرق شود و نه آن اندازه کم که تشنه بماند، چنان زمین، آباد می شود و محصول فراوانی می دهد. وی اگر از رسیدگی صحیح غفلت شود، آن زمین فاسد و تباه می گردد. بدن انسان نیز چنین است. با توجه و مراقبت در خوردنی ها و نوشیدنی ها، بدن سلامت و صحت می یابد و نعمت و عافیت را به دست می آورد. (8)
پانوشتها:
1. الحدیث جلد 3 صفحه 131
2. بحارالانوار جلد 17 ( جلد 2 ) صفحه 296
3. بحارالانوار، ج 78، ص 346.
4. سفینة البحار، ج 1، ص 615 / الحیاة، ج 4، ص 205
5. سوره مبارکه فرقان، آیه 67
6. الحدیث جلد 3 صفحة 264
7. بحارالانوار, ج 78,ص 346.
8. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء بیروت، ج59، ص310