در سال‌های اخیر با فراگیرشدن گوشی‌های هوشمند و همه‌گیرشدن شبکه‌های اجتماعی، در کنار همه محسنات، این پدیده‌های فناورانه البته لطمات جبران‌ناپذیری را مخصوصاً در حوزه هنر ایجاد کرده است.  از جمله آسیب‌های این فضا امکان دسترسی غیرقانونی به آثار و تولیدات هنری و تکثیر غیرمجاز تولیدات هنری بویژه در حوزه سینما و موسیقی است.  به همین منظور کمیسیون هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی ضمن حمایت از حضور آثار مختلف هنری در فضای اجتماعی، بر آن شده که صیانت از حقوق مادی و معنوی هنرمندان را با تشکیل شورایی به این منظور در دستور کار خود قرار دهد و همه تلاشش‌ نیز این است که بتواند با هماهنگی دستگاه‌های مسئول، فضایی را فراهم کند تا ضمن استفاده از ظرفیت‌های گسترده فضای مجازی، حقوق هنرمندان و مخاطبان و تهیه‌کنندگان آنان نیز حفظ و رعایت شود.

حمایت نباشد، خلاقیت از بین می‌رود

جواد فتحی، کارگردان سری انیمیشن‌های «دوران نامزدی» که اثرش را در فضای مجازی منتشر کرده است، در این باره می‌گوید: هر هنرمندی دوست دارد که هنرش را در جایی در معرض دید عموم بگذارد که هم مخاطب بیشتری داشته باشد و هم بتواند خیلی سریع‌تر این ارتباط را با مخاطب اثرش برقرار کند و بازخوردش را هم بگیرد. حتی گاهی اوقات که بحث‌های مالی هم مطرح می‌شود، این سرعت در فضای مجازی مثل فروشگاه‌هایی که آثار هنری را به نمایش می‌گذارند یا حراج‌هایی که از طریق شبکه‌های مجازی انجام می‌شود، خیلی بیشتر می‌شود.

وی ادامه با اشاره به اهمیت رعایت حقوق معنوی صاحبان آثار اصلی هنری، ادامه می‌دهد: نکته‌ای که در این فضا قابل تأمل است، بحث حق و حقوق صاحب اثر است. کدام هنرمند دوست دارد اثرش را در جایی مثل یک گالری که هیچ نگهبان و کنترلی برآن وجود ندارد، بگذارد؟ این نکته‌ای است که برای خیلی از هنرمندان که بحث مالی آثارشان مطرح است، حائز اهمیت می‌باشد.

فتحی با تأکید بر این نکته که فضای مجازی فرصت خیلی خوبی برای هنرمندانی که می‌خواهند زود مطرح و دیده شوند، فراهم آورده است، اضافه می‌کند: ولی از این قضیه که بگذریم، بحث تعاملات مالی پیش می‌آید و در اینجا این نکته حائز اهمیت است که قرار است این‌ حقوق به چه کسی تعلق می‌گیرد.

این کارگردان که خود در فضای مجازی فعالیت دارد و به‌خوبی با مزایا و معایب حضور در این فضا آگاه است، می‌افزاید: اصلاً صحبت بر سر این است که آیا صِرف اینکه یک اثر در فضای مجازی در اختیار همگان قرار دارد، این اجازه را به مخاطبان می‌دهد که به هر شکلی و با هر عنوانی از آن استفاده کنند، آن هم بدون آنکه حق و حقوق مادی و معنوی آن اثر و صاحبش را در نظر بگیرند. قطعاً این یکی از دغدغه‌های هنرمندانی است که آثارشان می‌تواند جریان‌ساز باشد. متأسفانه این موضوعی است که سال‌هاست مطرح شده و هنوز هم قدم مؤثری در این مورد برداشته نشده است.

وی در ادامه می‌گوید: هنرمندی که نتواند از حق و حقوقش بهره‌مند شود، تا چه زمانی می‌خواهد به خود این اجازه را بدهد که آثارش را در این فضا ارائه کند. اگر این اطمینان سلب شود، بحث بروز خلاقیت‌ها در فضاهای مجازی کلاً به فراموشی سپرده می‌شود و این تعامل دوسویه هم به‌تدریج از بین خواهد رفت و دیگر هنرمندی نخواهد توانست مانند گذشته به‌روز باشد. تنها چیزی که می‌تواند به این قضیه کمک کند، فقط حفظ حقوق مادی و معنوی صاحب اثر است.

فتحی با تأکید بر اینکه نظارت بر این حوزه بسیار مشکل است، ادامه می‌دهد: مشکل اصلی در فضای مجازی و چیزی که قبل از حمایتِ اثر آن را تهدید می‌کند چیزی به اسم کپی، دانلود یا حتی جعل آثار است. من بعید می‌دانم که بشود کلاً این فضا را از بین برد ولی بالاخره با یک سری تمهیدات می‌توانیم آن را کاهش دهیم. تصورم بر این است که شاید با وجود یک فرهنگ‌سازی درست برای دانلودهای قانونی بشود تا حدودی این مشکل را حل کرد که البته این اطلاع‌رسانی و فرهنگ سازی می‌تواند از طریق خود صاحبان آثار و یا رسانه‌های مختلف باشد.

فرهنگ‌سازی کنیم

یک فعال فرهنگی و هنری دیگر که او نیز در این فضا حضور و فعالیت حرفه‌ای دارد، بر اهمیت کار فرهنگی برای کاهش ‌بهره‌برداری‌های غیرمجاز از آثار هنری در فضا مجازی تأکید می‌کند.   امین زند، مدیر شبکه اجتماعی کلک خیال، با اشاره به موفقیت‌های فضای مجازی در پیشرفت و معرفی هنرمندان به دنیا و البته به مخاطبان آثارشان، می‌گوید: قبل‌ترها جایی برای معرفی بیشتر و بهتر آثار مختلف هنری به مخاطبان نبود. اما در این سال‌ها که فضای مجازی گسترده شده و دستیابی مخاطبان و صاحبان اثر را سریع و ساده کرده است، همه می‌توانند با به‌اشتراک‌گذاشتن آثارشان در یک فضای دوستانه از دیدگاه‌های مختلف مطلع شوند. ولی بحثی که همیشه در این باره مطرح بوده و هست، حقوق مادی و معنوی هنرمندان و از همه مهم‌تر بحث بی‌نتیجه‌بودن موضوع کپی‌رایت است که البته این به یک هنر خاص هم منحصر نمی‌شود.

وی می‌گوید: متأسفانه ما در همه این سال‌ها کاری برای فرهنگ‌سازی این قبیل کارها و جلوگیری از ضایع‌شدن حق و حقوق هنرمندان انجام نداده‌ایم. اگر به همین شکل پیش برویم، به‌زودی باید شاهد به‌فراموشی‌سپردن خلاقیت و تبادل نظرات هنرمندان در عرصه‌های مختلف باشیم و کار به جایی می‌رسد که هنرهای مختلف یک رویه ثابت را در پیش می‌گیرند و نمی‌توانند خودشان را به‌روز کنند. ولی مسئله مهم‌تر این است که متولیان امر مثل انجمن‌های هنری و وزارت ارشاد باید با نگاه حرفه‌تری به این موضوع بنگرند. به نظر من، اگر ما به کمک سامانه‌ای بتوانیم آثار کسانی که وارد فضای مجازی می‌شوند را ثبت کنیم و به آن‌ها شناسه اثر بدهیم، خود این کار می‌تواند از مالیکت معنوی اثر حمایت کند.