قدس آنلاین: مردم با اهدای نذر، نیازهای مختلف مادی و معنوی خود را تأمین کرده و آن را به عنوان یک نماد مذهبی در اعیاد و سوگواری‌های دینی و همچنین در زمان ظهور قحطی و بیماری در جامعه به کار برده‌اند. در واقع نذورات تعهداتی هستند که مردم برای رسیدن به خواسته‌های خود می‌پردازند و از زمانی که باورهای معنوی شکل گرفته، این سنت هم وجود داشته است و پیشینه نذر و پیشکشی را در تاریخ مذهبی جهان نمی‌توان مشخص کرد. در این میان، میراث مکتوبی که از این رفتار و عمل دینی نیک در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به جا مانده است، نشان می‌دهد که نذر همچون وقف سابقه دیرینه‌ای در این آستان ملکوتی دارد. در این گزارش به چگونگی نذر و مصارف نذورات در حرم مطهر رضوی در گذشته‌های دور و همچنین تحولات آن در عصر کنونی می‌پردازیم.

تنوع نذورات

از دیرباز با گسترش تشکیلات اداری در بارگاه نورانی امام رضا(ع) دوایری خاص مسئول رسیدگی به مسئله نذورات در این آستان مقدس بوده‌اند. زائران و مجاوران نذورات خود را به دفاتر ویژه این کار در اماکن متبرکه تحویل داده و رسید دریافت می‌کردند یا آن را در داخل و بالای ضریح می‌انداختند. البته بر اساس اسناد تاریخی موجود تا اواخر دوره افشاریه، بحث نذورات تنها در ضریح مطهر مطرح بود و از زمان قاجار، این آستان مقدس دارای تشکیلات منظمی شد و نذورات در مکانی غیر از ضریح هم گسترش یافت. نذورات در اشکال و اقلام گوناگون همچون طلا، نقره، اسکناس، سکه، جواهرات، فرش، گوسفند، برنج و زعفران و براساس ذوق، سلیقه و عرف زائران به حرم مطهر اهدا می‌شد. همچنین اشیای نذری (قالیچه، ظروف مسی، پارچه، شمع، قرآن، ادعیه و...) از نظر شکل، نوع و مقدار بسیار متفاوت بوده و هر کدام در قسمتی از حرم رضوی کاربرد داشته است. به نظر می‌رسد این اشیا با توجه به شرایط زمانه و کاربردهای مختلف آن‌ها در حرم مطهر نذر می‌شده، چنان که اوضاع اقتصادی و سیاسی جامعه هم بر چگونگی نذر اثرگذار بوده است. در دوره قاجار و در اثر ارتباط با مغرب ‌زمین، وسایلی مدرن مثل صندلی چوبی و ساعت زنگدار هم به آستان مقدس اهدا شد که پیش از آن سابقه نداشت. همچنین اجناس نذری به اقلام نو و جدید منحصر نبود و اشیای مستعمل هم در بین نذورات یافت می‌شد. ناذران تمامی این اجناس را به خزانه آستان مقدس تحویل داده‌اند. البته تحویل‌گیرنده کتاب‌های مذهبی و ادعیه با تحویل‌گیرنده وسایل و اجناس دیگر متفاوت بود، چنان که ادعیه حکاکی‌ شده روی فلز به تحویلدار خاصه سپرده می‌شد و دیگر کتاب‌ها که بیشتر شامل قرآن بود و تا حدی زیارت‌نامه‌ها را هم در برمی‌گرفت به کتابدار کتابخانه تحویل داده شده است.

مشارکت اقشار مختلف

نذر همواره به طبقه یا قشر خاصی محدود نبوده است و فرودست‌ترین تا مرفه‌ترین سطوح اجتماعی را در برمی‌گیرد. هر طبقه اجتماعی هم بر اساس وسع مالی خود و مقتضای شغلی‌اش در نذر بر حرم مطهر سهیم بوده است. همچنین زنان، همپایه مردان در نذر و مهربانی سهیم بوده و گاه نذرشان با هویت زنانه آنان پیوند خورده است، به‌ طور نمونه می‌توان به نذر ظروف و شمعدان اشاره کرد. در این بین، روحانیون با توجه به نقش اثرگذارشان در جامعه، به عنوان واسطه‌ای امین بین نذرکنندگان و دریافت‌کنندگان بودند و ناذرانی که به دلایل مختلف مثل دوری راه نمی‌توانستند مستقیم اقلام نذری خود را به این بارگاه ملکوتی برسانند، از این طریق اقدام می‌کردند. همچنین بر اساس اسناد تاریخی، زائرانی از دیار مختلف همچون هندی‌ها، افغانستانی‌ها و... هم مثل ایرانیان برای حل مشکلات خویش به حرم نورانی امام رضا(ع) متوسل شده و نذورات خود را مستقیم یا از طریق واسطه‌ها به این آستان مقدس تقدیم می‌کردند. با در نظر گرفتن تنوع نژادها و اقوامی که در نذر به آستان امام رضا(ع) نقش داشته‌اند، می‌توان افزون بر قلمرو گسترش اسلام، به باورهای مذهبی شیعی ناذران از راه‌های دور و نزدیک، چون عاملی مؤثر بر پیوند و مشارکت جامعه مسلمانان نیک نگریست.

مصارفی متفاوت

موارد مصرف نذورات با توجه به نوع و مکان تحویل آن‌ها در حرم مطهر رضوی مشخص می‌شده است، اما در اغلب اسناد نذورات به جا مانده از ادوار گذشته، نوع مصرف این اقلام دریافتی هم ذکر شده است. به طور مثال، شمع و مومی که نذر می‌شد، طبق خواست ناذر آن برای استفاده در سوخت و روشنایی حرم مطهر به کار می‌رفت. همچنین کمک‌های مالی این آستان مقدس به اشخاص مختلف، یکی از موارد مصرف نذورات بوده است. در مجموع می‌توان گفت با توجه به عام بودن مقوله نذورات حرم مطهر رضوی از دوره صفوی به این سو، در هر مورد که تشخیص داده می‌شد، مبالغ نذورات را هزینه می‌کردند. به طور نمونه قسمتی از آن در فعالیت‌های عمرانی مثل تعمیرات ساختمانی هزینه می‌شد و گاه از محل نذورات برای فقرا آش می‌پختند. بخشی از آن حتی به کارکنان این آستان مقدس در مشاغلی همچون شربت‌دار، حویج‌دار و... تعلق می‌گرفت.

نذر در عصر کنونی

در عصر حاضر از نذر همچنان به عنوان سنتی نیکو در جامعه یاد می‌شود و ارادتمندان آقا علی بن موسی الرضا(ع) در گوشه و کنار جهان بر حرم مطهر رضوی نذر کرده و نذورات نقدی و غیرنقدی خود را به این آستان مقدس اهدا می‌کنند. البته با توجه به تغییرات زمانه و پیشرفت‌های جامعه بشری، نوع نذورات تغییراتی کرده است. به عبارتی اگر در گذشته روشنایی حرم مطهر و اهدای روغن چراغ، شمعدان و چلچراغ مورد توجه ناذران بوده است، امروزه در دوره مقابله با بیماری کرونا، کمک به تهیه بسته معیشتی برای اقشار آسیب دیده از بحران کرونا توسط بعضی از ناذران نیک اندیش مد نظر قرار می‌گیرد. از سوی دیگر در عصر کنونی، محبان امام هشتم(ع) می‌توانند نذرهای نقدی خود را به آسانی با بهره گیری از مسیرهای غیرحضوری همچون سامانه وقف و نذر رضوی به نشانی nazr.razavi.ir، کد دستوری ستاره هشت مربع(#8*) و نرم‌افزار «رضوان» هم به آستان قدس رضوی تقدیم کنند تا در مصارف مورد نظرشان مثل کمک به محرومان، مهمانسرای حضرت و... مصرف شود.

لازم به ذکر است، آرشیو اسناد آستان قدس رضوی مملو از اسناد مکتوب ارزشمندی است که بخشی از آن‌ها به اسناد نذورات در حرم مطهر رضوی اختصاص دارد و روایتگر اطلاعات جامعی درباره تبار ناذران، انواع نذورات و مصارف نذورات از دوره صفویه تا قاجاریه است که می‌تواند مسیری روشن برای پژوهش‌های گسترده‌تر در حوزه‌های تاریخ محلی فراهم کند.

انتهای پیام/