علی محمدزاده/
بی‌هیچ تردیدی می‌توان گفت یکی از پرتکرار واژه‌های یک دهه اخیر مباحث شهری مشهد مقدس واژه «تخریب» بوده که همواره با پیشوند و پسوندهایی همراه بوده است.
آنچه مسلم است استفاده بیش از حد از این واژه بازتاب اتفاقاتی بوده که در برخی از نقاط ارزشمند شهر رخ داده است که اصلی‌ترین و مهم‌ترین مناطق مورد نظر در بافتی تحت عنوان «بافت پیرامونی حرم مطهر» قرار دارند.
بنابراین همان گونه که گفته شد به دلیل تکرار بسیاری از مباحث این اتفاق‌ها همه ما با ابعاد مختلف این موضوع آشنایی داریم و مباحثی چون تجاری‌سازی و تخریب بافت دارای ارزش تاریخی و بلندمرتبه سازی در اطراف حرم مطهر را بارها خوانده و شنیده‌ایم.
اما برخی از تبعات اقدام‌های صورت گرفته هرچند ارزشمندتر از مباحث ذکر شده است اما کمتر مورد نقد و بررسی قرار گرفته و تعداد انگشت‌شماری از متخصصان این حوزه تحقیقات و یا مقالاتی در این بخش‌ها داشته‌اند که آن هم در رسانه‌ها به اندازه کافی بازتاب نداشته است.
به طور مثال تبعات فرهنگی و اجتماعی تغییرات صورت گرفته در بافت پیرامون حرم مطهر یا موضوعات مرتبط با هویت جمعی و هویت محلات قدیمی شهر کمتر به بوته نقد گذاشته شده است و حتی عده‌ای از کارشناسان بر این باورند که روح زندگی در این مناطق جاری نیست پس به منظور تحلیل این موضوع در ادامه به تشریح بیشتر این مسئله می‌پردازیم.
• آخرین نسل بچه محلهای امام رضا(ع)
مدتی پیش گزارشی در روزنامه قدس منتشر کردیم که پس از صحبت با تعدادی از اهالی مناطق پیرامون حرم مطهر از قبیل محله تپل‌محله و نوغان به این نتیجه رسیدیم که ساکنان قدیمی‌ترین محلات مشهد بر این باورند که آن‌ها آخرین نسل بچه محلهای امام رضا(ع) هستند و دیگر مجاور به معنای واقعی کلمه در اطراف حرم مطهر نداریم و به جای خانه‌های قدیمی برج و پاساژ ساخته شده و همه اینجا مسافرند و موقت.
ابراهیم فیاض، جامعه‌شناس شناخته شده‌ای که سابقه‌ای هم در این حوزه دارد معتقد است: ماشینیسم و معماری فشرده بی‌روح اطراف حرم بلای جان زیارت شده است.
میثم مهدیار، معاون پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی هم می‌گوید: در بافت پیرامون حرم مطهر منطق مصرف جایگزین منطق فرهنگ شده است و در گذشته تا شعاعی از حرم مطهر در محلات قدیم شهر همه فعالیت‌ها با محوریت زائر و زیارت بود و هیئت‌های سایر نقاط کشور هم در این مناطق یک پایگاه ثابت و دائمی داشتند اما با تخریب‌های صورت گرفته جمعیت ساکن کوچ کرده و هیئت‌ها هم در شهر پراکنده شده‌اند.
• هویت در پیله محله نوغان
با این حال به نظر لازم است پیش از ادامه این بحث نگاهی گذرا به اهمیت حفظ هویت محلات قدیمی داشته باشیم؛ چراکه با وجود همین محلات بوده که شهر شاکله و هویت خود را بدست آروده است.
به گفته کارشناسان، مشهد از جمله نقاطی است که ساختار شهری آن بر اساس محله بوده است. این محلات بر گرد حرم مطهر شکل گرفته بوده‌اند. وجود مرقد مطهر امام رضا(ع) موجب شده سبک زندگی و طراحی شهری از اماکن زیارتی الهام گرفته شود.
در کتاب‌های تاریخی آمده است، هسته اولیه شهر مشهد به تدریج از به هم پیوستن سه کانون یعنی شهرک نوغان، قریه سناباد و مجموعه حرم مطهر حضرت رضا(ع) به وجود آمده است و شهرک نوغان در ابتدای شکل‌گیری هسته اولیه شهر نسبت به دو کانون دیگر از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و در شمال حرم قرار داشته، نوغان در واقع یکی از آبادی‌های معتبر و معروف حومه شهر طوس پیش از پیدایش شهر مشهد بوده است. هسته اولیه شهر مشهد از ترکیب نوغان و دهکده سناباد شکل گرفته است و به تدریج با رشد نوغان به صورت یک محله باقی مانده است.
در حدود یک هزار سال پیش کتابی به نام «حدود العالم من المشرق الی المغرب» مطلبی درباره نوغان نوشته که در آن معدنی بوده که از آن معدن دیگ سنگی می‌ساخته‌اند. کتابی دیگر به نام «جام‌جم» از نوغان ذکری به میان آورده و سپس یاقوت حموی در کتاب معروف خود «معجم البلدان» شرحی از نوغان آورده است و از دیگ‌های سنگی آن یاد کرده است.
ویژگی نوغان از نظر اجتماعی از خودگذشتگی زنان این محله در زمان شهادت حضرت رضا(ع) است که به خاطر شرکت در تشییع پیکر حضرت رضا(ع) مهریه قباله‌ها را به شوهرانشان بخشیدند تا به آنان اجازه شرکت در این مراسم را بدهند. هنوز هم به خاطر این عمل قهرمانانه زنان محله در هزار و ۲۰۰ سال پیش ساکنان فعلی به آن افتخار می‌کنند و هر ساله با اجرای مراسم خاص یاد آن را گرامی می‌دارند.
از آثار دیگر موجود در این راسته مسجد امام رضا(ع)، مسجد پل سنگی و مسجد محراب‌خان (آب‌انباری به نام محراب خان که در گذشته در مجاورت مسجد ساخته شده بود) است.
بنابراین با هر مقیاس و دیدگاهی که بخواهیم به ارزش‌گذاری محله نوغان بپردازیم خواهیم دید راهی جز اعتراف به این نکته نداریم که نوغان سهم زیادی در هویت شهر مشهد فارغ از جنبه زیارتگاه شدن دارد و حتی در استوار شدن باور شهر زیارتی شدن مشهد هم اهالی این محله تلاش‌های بی‌شماری داشته‌اند.
• سایه سنگین تجارت بر فرهنگ و هویت
حال اگر نگاهی به مقوله بهسازی بافت فرسوده اطراف حرم داشته باشیم می‌بینیم تمام بخش‌های تعاملات فرهنگی و اجتماعی محلاتی چون نوغان تحت تأثیر تجاری‌سازی بوده و به نوعی از بین رفته است.
یکی از ساکنان محله نوغان در این باره می‌گوید: از همان روزهای نخست آغاز طرح بهسازی این مناطق چند نکته یا خواسته به دغدغه اصلی ساکنان این محلات تبدیل شد یکی تجاری‌سازی گسترده در این بافت بوده، دوم فراموشی هویت و تاریخ منطقه و سوم نحوه تملک املاک و پیامدهای بعدی آن است.
ابوسعیدی می‌افزاید: متأسفانه در حالی که هویت هر منطقه‌ای مهم‌ترین مسئله‌ای است که باید مورد توجه قرار گیرد در اقدام‌های صورت گرفته تاکنون هیچ توجهی به این موضوع نشده و هویت قدیمی‌ترین محله مشهد متزلزل شده است.
او ادامه می‌دهد: در فرایند طراحی شده از سوی شهرداری ثامن بومی‌های قدیمی محله را ترک می‌کنند و افراد غیربومی نه با هدف سکونت که با هدف فعالیت‌های تجاری و اقتصادی جایگزین آن‌ها می‌شوند و آرام آرام محله تاریخی نوغان فراموش می‌شود.
این کارشناس ارشد معماری اسلامی اظهار می‌دارد: مسئله دیگر شیوه معماری انتخابی برای شهرسازی در این محلات است؛ چراکه تقریباً تمامی سازه‌های جدید در این محدوده برگرفته از مکاتب معماری غربی است و نشانی از معماری اسلامی و ایرانی نیست.
نکته قابل تأمل در این حوزه این است که حتی در کشورهای غربی هم چند سالی است که به سمت شهرسازی با الگوی محله‌محوری رفته‌اند و در بیشتر کشورها کلیسا را محور محله قرار داده‌اند ولی این موضوع که در شهرسازی گذشته ایران مد نظر معماران بوده در سال‌های اخیر به فراموشی سپرده شده و تأسفبارتر اینکه این بی‌توجهی در مهم‌ترین نقطه جغرافیایی کشور یعنی در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) به شدیدترین شکل ممکن در حال اجراست.
ابوسعیدی می‌گوید: متأسفانه در سال‌های گذشته بسیاری از املاک منطقه را خریداری کرده‌اند و در بخش کوچکی از این مناطق پروژه‌های تجاری اجرا شده و مابقی املاک تخریب و آسفالت شده و عده‌ای از ساکنان هم در این بافت باقی مانده‌اند پس از یک سو سازه‌های جدید زندگی عادی اهالی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در بیشتر موارد دیگر محرمیت و اشرافیت منازل نادیده گرفته شده خانه‌های خالی از سکنه رها شده و به پاتوق افراد خاص تبدیل شده و امنیت محله از بین رفته است.
او ادامه می‌دهد: موضوع قابل ذکر دیگر این است که برخلاف قاعده‌ای که در اسلام داریم و تأکید شده است که هیچ رفتاری نباید موجب ضرر به خود و دیگران شود شیوه خرید املاک در مناطق پیرامون حرم مطهر کاملاً به ضرر ساکنان قدیمی این مناطق است.
شهرداری ثامن از طریق کارگزارانی که تعیین کرده املاک را به قیمت دلخواه خود خریداری می‌کند و جالب اینکه تنها ۲۰ کارشناس رسمی برای قیمت‌گذاری املاک معرفی می‌کند که اهالی فقط می‌توانند به آن‌ها مراجعه کنند و حق تعیین کارشناس رسمی دیگری ندارند.
وی می‌افزاید: هر چند طرح بهسازی قبلی ملغی شده اما بیشتر ساکنان که عمدتاً سالمند هستند از این موضوع اطلاعی ندارند و عوامل کارگزاران تعیین شده با تهدید آن‌ها به ارجاع پرونده به دادگاه (اعمال ماده ۹ قانون شهرداری‌ها) آرامش روانی ساکنان را به هم می‌زنند پس لازم است دستگاه‌های نظارتی به این موضوع هم ورود جدی‌تری داشته باشند.
ابوسعیدی در پایان بر این نکته تأکید دارد که به سبب شیوه شهرسازی اعمال شده در این بافت معنویت در محلات قدیمی و مجاور حرم از بین رفته است و تنها هنر طراحان این بوده که نقشه محلات قدیمی را مقابل خود گذاشته‌اند و با پاک کردن تمام گذشته و هویت و فرهنگ این محلات تصمیم گرفته‌اند بخشی از آن؛ هتل، محدوده‌ای دیگر پاساژ و بخشی هم پارک شود و سکونت و زندگی فراموش شده است.
• گم شدن در ۸۰ سالگی
پیرمرد دیگری که با حسرت دیوارهای خانه‌اش را نگاه می‌کند می‌گوید: از زمان کودکی در کوچه‌های نوغان زندگی را تجربه کرده‌ام ولی حالا در ۸۰ سالگی فکر می‌کنم در محلهای غریب گم شده‌ام.
محمدی می‌افزاید: سال‌ها پیش تا ۵۰ یا ۶۰ خانواده اطراف را می‌شناختیم و از حال و احوال هم خبر داشتیم ولی از چند سال پیش که شهرداری خانه‌ها را خرید و تخریب کرد بسیاری از همسایه‌های ما رفتند و فقط ما چند نفر مانده‌ایم و زندگی هیچ رنگ و بویی ندارد حتی همان‌هایی که رفته‌اند هم گاهی می‌آیند و لحظاتی اینجا می‌نشینند و از غریبی در محله جدید خود گلایه دارند.
• زندگی موقت
مرد میانسال دیگری که به گفته خودش سابقه سکونت اجدادش در محله نوغان به چند قرن می‌رسد، می‌گوید: هیچ کتاب تاریخی نیست که وقتی از مشهد نام برده شده از محله نوغان نامی نباشد ولی تردید ندارم نوادگان ما نامی از نوغان نخواهند شنید.
خادم حضرت می‌افزاید: تفاوت اصلی محله نوغان با دیگر محلات مشهد این بود که تقریباً هر ساعتی از شبانه‌روز زندگی را می‌شد در کوچه‌های آن مشاهده کرد چون زائران امام رضا(ع) همیشه در حال تردد در این محله بودند اما حالا دیگر از آن تکاپوی زندگی خبری نیست شاید آمد و رفت‌ها زیاد باشد اما همه چیز موقتی است چون دیگر ساکنان این محله نیستند و معدود افرادی هم مثلاً دایمی اینجا هستند کاسب یا شاغل در یکی از بازارها و هتل‌های ایجاد شده هستند و تقریباً تمام افراد دیگر به صورت موقتی به اینجا می‌آیند و چند ساعت هستند و می‌روند چون هیچ احساس تعلقی به اینجا ندارند.
او ادامه می‌دهد: در گذشته می‌شد از بسیاری از نقاط محله نوغان حرم را دید و به حضرت سلامی داد اما حالا در چند قدمی حرم هم دیدی به حرم نداریم و انگار در گوشه‌ای از شهر مشهد یا هر جای دیگر ایران هستیم و حال و هوای مجاورت با امام را فراموش کرده‌ایم.
• کلام آخر
هر چند گویا شهرداری مشهد حالا به فکر احیای حیات اجتماعی محلاتی چون نوغان افتاده و با اجرای طرحی مانند «حرم شهر» به دنبال بازگرداندن بخشی از هویت از دست رفته محلاتی چون نوغان است اما آنچه مسلم است روح از دست رفته نوغان را نمی‌شود دوباره به کالبد سازه‌های بتونی بلند ساخته شده دمید و لازم است اراضی تملک شده موجود را که هنوز تصمیمی به تبدیل آن‌ها هم به هتل و پاساژ گرفته نشده به محلی برای احیای نام دوباره نوغان به سبک و سیاق محلات قدیمی شهر اختصاص داد تا شاید بشود از فراموشی مطلق هویت نوغان جلوگیری کرد.
نظر شما