با این حال، به نظر می‌رسد سابقه دارالشفا خیلی بیشتر از این حرف‌ها باشد؛ چرا؟ چون بخش درمان یکی از مهم‌ترین بخش‌های مربوط به امور خیریه از زمان‌های قدیم بوده ‌است و می‌شود آن را مثل مهمانسرا که برای اطعام زائران و مجاوران نیازمند بنا کردند، سابقه‌دار دانست. به هر حال، هر کس در مشهد قدیم، حالش بد می‌شد و نیاز به طبیب پیدا می‌کرد اولین جایی که به ذهنش می‌رسید دارالشفای امام رضا(ع) بود؛ محلی که بیمار را علاوه بر درمان جسمی، از نظر روحی هم تقویت می‌کرد. امروز می‌خواهیم درباره این نهاد تاریخی و مهم حرم رضوی صحبت کنیم امیدواریم حوصله کنید و تا پایان با ما بمانید.

دارالشفای اولیه کجا بود؟

دارالشفای حضرتی امروزه در مجاورت ورودی حرم از سمت بالاخیابان (خیابان آیت‌الله شیرازی) قرار دارد. اما در زمان قدیم که حرم رضوی این‌قدر گسترده نبود منطقه فعلی آن بخشی از محله شلوغ و پرجمعیت بالاخیابان یا سرشور محسوب می‌شد. دارالشفا تا سال ۱۲۳۹ خورشیدی حوالی مدرسه «دو در» و «پریزاد» و مقابل مسجد گوهرشاد قرار داشت؛ حدوداً جایی که امروزه انتهای بست شیخ بهایی قرار دارد و به کفشداری شماره ۱۳ حرم مطهر منتهی می‌شود. اما انبوه مراجعان بیمار سبب شده بود به فضای بیشتری برای طبابت و درمان نیاز باشد. در ضمن ساختمان قدیمی دوره صفویه دیگر به درد دارالشفا نمی‌خورد. بنابراین میرزا جعفرخان مشیرالدوله، نایب‌التولیه وقت آستان‌قدس به فکر افتاد که ساختمان جدیدی را برای دارالشفا بنا کند؛ کجا؟ هر جایی غیر از مکان فعلی! 

آبرومندترین مریضخانه ایران

این بود که تعدادی از خدام را مأمور یافتن محل بهتری کرد؛ آن‌ها هم گشتند و در اراضی ضلع غربی حرم مطهر در نزدیکی سرای ملک که امروزه اسمش کوچه ملک است و البته هیچ شباهتی نه به سرا دارد و نه به کوچه! زمینی را که متصل به باغی خوش آب و هوا بود یافتند و با سلام و صلوات کار ساخت دارالشفا شروع شد اما عمر مشیرالدوله به افتتاح ساختمان قد نداد و پس از او، پسرش محمدصادق خان آن را تمام کرد و به این ترتیب دارالشفای حضرتی مبدل به آبرومندترین بیمارستان ایران شد؛ این را ادوارد پولاک، طبیب اتریشی و پزشک مخصوص ناصرالدین‌شاه می‌گوید که در ایران عصر ناصری، دارالشفا کم نبوده اما «تنها مؤسسه آبرومند، در مشهد از توابع آستان‌قدس برجا مانده که حامی غریبان است». به هر حال گزارش‌هایی که درباره این دارالشفا از دوره قاجاریه باقی ‌است، نشان می‌دهد که در نوع خودش بسیار ممتاز بوده است. بنابراین فکر نکنید که چون دوره قاجار بود، نه امکاناتی وجود داشت و نه پزشک حاذقی! قطعاً وجود پزشکان حاذق و امکانات مناسب سبب شده بود دارالشفای حرم رضوی در آن دوره، بهترین بیمارستان ایران به حساب بیاید.

یک ساختمان همه‌چیز تمام

آصف‌الدوله در گزارش‌هایش آورده ‌است در بنای دارالشفا پیش‌بینی همه چیز شده‌ و مهندس آن،‌ طوری بنا را طراحی کرده بود که اتاق‌های مردانه و زنانه جدا باشد و برای دسترسی به امکانات مختلف مشکلی پیش نیاید. این بنا آن‌قدر باکلاس بود که وقتی در ربیع‌الاول سال ۱۲۸۴ (۱۲۴۶خورشیدی) ناصرالدین‌شاه به بازدید آن رفت، کلی کیف کرد و به همه پزشکان و خادمان انعام داد. گزارش علینقی حکیم‌الملک در این زمینه، نمایی از ساختمان را هم به دست می‌دهد: «شاه در بازدید از حرم مطهر ابتدا به دارالشفای جدید حضرت که از بناهای مرحوم مشیرالدوله است تشریف برده و وضع باغچه‌ها و حجرات مرضا و البسه و بستر و تخت و اغذیه و ادویه‌جات مریضخانه مقبول طبع ملوکانه گشت و مبلغی به خدام و مستحقین دارالشفا به رسم انعام احسان فرمودند». گزارش حکیم‌الملک نشان می‌دهد که در آن زمان یعنی بیشتر از ۱۵۰ سال پیش، در دارالشفای حضرتی، بیماران کاملاً بر اساس روش‌های نوین پذیرش می‌شدند، لباس مخصوص می‌گرفتند و محیط بستری آن‌ها کاملاً استاندارد و مناسب بود. علاوه بر این، اگر کسی نیاز مالی داشت و نمی‌توانست مخارج درمان را بپردازد، این کار از محل موقوفه‌هایی که برای همین منظور در نظر گرفته شده‌بود، صورت می‌گرفت.

مدرن شدن دارالشفای حضرتی

بررسی عنوان کارکنان دارالشفا در این دوره هم می‌تواند وسعت خدمات را نشان دهد. براساس گزارش سال ۱۲۹۱ق/۱۲۵۳خ، حدود ۳۰ نفر در دارالشفای حضرتی مشغول به کار بودند که در میان آن‌ها، مناصبی مانند طبیب، کحال(چشم‌پزشک)، جراح، دواسای(آماده‌کننده دوای تجویز شده پزشکان برای بیمار)، پرستار (زن و مرد)، رختشوی، دواجوش، طباخ و دربان تعریف شده ‌بود و این خبر از فعال بودن آشپزخانه دارالشفا و رختشوی‌خانه آن برای ارائه خدمات به بیماران می‌دهد. از میانه دهه ۱۲۹۰ق/۱۲۵۰خ و با آمدن علی‌اکبرخان نفیسی، ملقب به ناظم‌الاطبا که پزشکی را بر اساس شیوه جدید می‌دانست، روش‌های نوین بستری و درمان در دارالشفای حضرتی به کار گرفته ‌شد و در دوره ملک‌الحکما داروهای جدید هم به داروهای سنتی اضافه و داروخانه دارالشفای حضرتی به یکی از پیشرفته‌ترین داروخانه‌های کشور و شاید خاورمیانه مبدل شد. رحمت‌الله واضح، یکی از ادبای ازبک گزارشی جالب از دارالشفا یا به قول او شفاخانه حرم به دست می‌دهد؛ براساس گزارش واضح، مصرف سالانه دارو در دارالشفا، ۳ هزار تومان هزینه داشت. طبق دستور رئیس شفاخانه، چند منزل بزرگ تهیه شده بود تا تعدادی خانم آشپز غذاهای مناسب احوال مریض‌ها را مطابق دستور پزشک تهیه کنند و دکترها هم روی سرشان شالی قیمتی می‌بستند که بتوان راحت آن‌ها را شناخت. علاوه بر این‌ها، دارالشفا شورای نظارت و بررسی داشت که جلسه‌های منظم برگزار می‌کرد. میرزاصادق‌خان ادیب‌الممالک که نخستین روزنامه مشهد به نام «ادب» را منتشر کرد، گزارشی از این جلسه‌ها را ارائه کرده ‌است؛ جلسه‌ای برگزار شده در سال ۱۲۸۰خ که در آن تصویب شد باید برای بیماران لباس‌های مخصوص تهیه و آب تصفیه‌شده در اختیار آن‌ها قرار داده شود. یعنی اینکه برخی ادعاهای تاریخی که می‌گویند آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها نخستین بار به تأسیس بیمارستان و مریضخانه در مشهد اقدام کردند چندان درست نیست.