عاملی که در روان‌شناسی اجتماعی به آن میانبرهای شناختی هم می‌گویند. میانبرهایی که به ما کمک می‌کنند تا در سریع‌ترین حالت ممکن به نتیجه و تصمیم‌گیری برسیم. این حالت برای آن که بتوانیم سریع کارها را انجام بدهیم بسیار مؤثر است، اما زمانی این ویژگی مشکل‌آفرین می‌شود که پای مسائل مهمی مانند اخبار جعلی یا همان فیک‌ نیوزها وسط باشد. اخباری که با هدف تخریب رقیب یا بردن آبروی آدم‌ها ساخته و منتشر می‌شوند و ما آدم‌ها چون عادت کرده‌ایم که سریع نتیجه‌گیری کنیم به سراغ بررسی دقیق آن‌ها نمی‌رویم. در این مطلب به سراغ مواردی رفته‌ایم که به ما کمک می‌کند تا این اخبار جعلی را تشخیص دهیم.

فیک نیوز چیست؟

اخبار دروغ و ساختگی یا اخباری که بخشی از واقعیت را به شدت برجسته می‌کنند اما بخش مهم دیگری را ناگفته‌ می‌گذارند به شکلی که حقیقت را متفاوت جلوه بدهد، دراصطلاح فیک‌نیوز می‌گویند که در فارسی به اخبار جعلی ترجمه شده است. مهم‌ترین نوع آن هم فیک‌نیوزِ سیاسی است که با انتشار آن قصد دارند رقیب سیاسی را بدنام کنند یا از میدان خارج کنند. در ایران مهم‌ترین نمونه فیک‌نیوز در چند سال اخیر آمدنیوز بود که با انتشار اخباری جعلی و گاهی کاملاً ساختگی قصد ایجاد جریان سیاسی را داشت. در کنار آن اخبار جعلی می‌تواند شبیه به اخبار زرد باشد، مثل اخبار دروغ ازدواج سلبریتی‌ها، طلاق یا تغییر جنسیت بازیگر سینما. منتشرکننده این نوع از اخبار جعلی در بسیاری مواقع می‌خواهد که خودش را مشهور کند. انواع دیگری هم از اخبار جعلی وجود دارند مانند اخبار جعلی در حوزه مذهبی، نژادپرستی، تجارت و حوزه‌های دیگر.

فیک نیوز در شبکه‌های اجتماعی

گرچه فیک نیوز قدمت زیادی دارد، اما شبکه‌های اجتماعی و سرعت گردش محتوا در آن سبب شده تا اخبار جعلی بیشتر از گذشته رشد کنند و رونق بگیرند. در این شرایط لازم است که چند نکته را در این حوزه حتماً و حتماً بررسی کنید. نخستین مورد بررسی کاربری است که خبر را منتشر می‌کند. در اینستاگرام و توییتر، حساب کاربری را بررسی نمایید. کسانی که اسم خودشان را منتشر نمی‌کنند یا از خود عکسی نمی‌گذارند یا در بیوگرافی توضیحی در مورد آنکه چه کسی هستند نمی‌دهند کمتر مورد اعتماد هستند و به اخبار آن‌ها نمی‌توان اعتماد کرد.

پس از بررسی پروفایل، چند نفر از فالوئرها را به صورت تصادفی بررسی کنید. اول ببینید که آیا این فالوئرها خودشان واقعی هستند یا نه. نام کاربری، عکس و بیوگرافی این فالوئرها را بررسی کنید. اگر درست بودند در مرحله بعدی میزان ارتباط این کاربر با صفحه اصلی که خبر را منتشر کرده بسنجید. برای مثال چه دلیلی دارد که یک مرد نجار صفحه زیبایی را فالو کند؟ پس از آن هم تعامل دنبال‌کنندگان صفحه با پست‌های منتشرشده را ببینید. دنبال‌کنندگان چه میزان کامنت گذاشته‌اند یا لایک کرده‌اند؟ ویدئو چقدر بازدید داشته است؟ در اینستاگرام اگر به میزان یک دهم دنبال‌کنندگان پست‌ها لایک داشتند، می‌توان به درستی آن اطمینان کرد. در توییتر اگر یک پانزدهم تعداد فالوئرها، توییت‌ها لایک داشتند، می‌توان به حقیقی بودن کاربران تا حدی اطمینان کرد.

رسانه‌های رقیب؛ ابزاری برای صحت‌سنجی

خطر مهمی که با رشد شبکه‌های اجتماعی ممکن است با آن برخورد کرده باشیم.

تک قطبی شدن رسانه‌هایی است که آن‌ها را دنبال می‌کنیم. برای مثال در اینستاگرام یا تلگرام‌ کمتر پیش می‌آید که بیشتر از دو یا سه صفحه یا کانال خبری را دنبال کنیم. این محدود بودن رسانه‌ها ممکن است سبب نگاه تک‌بعدی ما بشود و پس از مدتی هرچه که آن رسانه منتشر کرد را حقیقت در نظر بگیریم. برای دوری از این مشکل بهتر است که یک یا چند مورد از رسانه‌های رقیب که ممکن است مخالف نگاه سیاسی ما باشند را دنبال کنیم. این کار در برخورد بهتر با اخبار جعلی نیز به ما کمک می‌کنند. بسیاری از اخبار جعلی در بحبوحه موج‌های خبری به راه می‌افتند. در این حالت هر رسانه‌ای، چه صادقانه چه با اهداف سیاسی و مادی، جهت‌گیری خاص خودش را دارد که ممکن است منجر به انتشار اخبار جعلی شود. در این حالت با بررسی رسانه‌های رقیب و مخالف جریان فکری رسانه منتشرکننده، می‌توانیم به دید بهتری نسبت به اخبار برسیم، گرچه در شلوغی‌های مجازی تشخیص صددرصد حقیقت ناممکن به نظر می‌رسد.

راه دیگری که برای تشخیص درستی یا غلطی اخبار می‌توان انجام داد، استفاده از گوگل و امکاناتش است. نوروز ۹۸، در شیراز سیلی جاری شد و خرابی‌های زیادی را به بار آورد. در این شرایط که موج خبری زیادی ایجاد شده بود، رسانه‌ها دست به شیطنت زدند و تلاش داشتند تا اتفاق را عمیق‌تر و فاجعه‌آمیزتر جلوه دهند. به همین دلیل تصویری منتشر شد از شدت سیل که در آن تعداد زیادی خانه و ماشین روی هم تلنبار شده و درخت‌ها شکسته‌اند. با دیدن این عکس شما تصور می‌کنید که فاجعه بزرگی در شیراز اتفاق افتاده، اما اگر همان عکس را در بخش تصاویر گوگل (google photos) جست‌وجو می‌کردید، متوجه می‌شدید که آن عکس مربوط به حادثه سیل در «جده» است نه شیراز. در برخورد با فیک نیوز حتماً از گوگل و امکاناتش استفاده کنید. مثلاً شما می‌توانید با استفاده از گزینه‌ها نخستین بار که خبری منتشر می‌شود را بررسی کنید و با این کار بسیاری از اخبار جعلی خودشان را نشان می‌دهند.

فضیلت کناره گرفتن

شاید تمام مسائلی که در بالا گفته شد سخت به نظر بیاید. البته که بعد از دفعات اول که اخبار را صحت‌سنجی کنید، دیگر کارتان راحت می‌شود و بعد از آن به سرعت می‌توانید آن‌ها را تشخیص دهید، اما باز هم راه‌حل دیگری وجود دارد. اخبار را کمتر دنبال کنید، هر خبری را در گروه‌ها و استوری‌ خود منتشر نکنید و بر اساس اخباری که یک‌بار سَرسَری آن را خوانده‌اید تصمیم‌گیری نکنید. با همین کناره‌گیری ساده از دنبال کردن دیوانه‌وار اخبار می‌توانید بخشی از زنجیره انتشار فیک نیوز را قطع کنید. در نهایت نباید فراموش کنیم که با پُر کردن ذهنمان با اخبار، که خیلی از آن‌ها به درد ما نمی‌خورد، سودی نکرده‌ایم و فقط اطلاعات بیهوده وارد مغزمان شده است!