البته واضح است که از همان ابتدا، تمام حرم به وسیله لامپهای الکتریکی روشن نمیشد؛ نخستین بار پس از خرید موتور برق توسط مظفرالدین شاه قاجار و نصب آن در نزدیکی ورودی بست بالاخیابان، حدوداً جایی که امروز در ابتدای بست شیخ طوسی قرار میگیرد، سیم برق را به داخل صحن عتیق کشیدند و زیر ایوان طلای نادری در این صحن، یک لامپ روشن کردند که خیلی هم مورد توجه زائران و مجاوران قرار گرفت.
با این حال، مشهد تا رسیدن به سطح مناسب استفاده از برق، راه زیادی در پیش داشت و در این بین، نقش آستان قدس در مسیر برآورده کردن نیاز مردم شهر به این انرژی پاک و مفید، بسیار جدی و مؤثر بود.
دردسرهای تأمین یک انرژی پاک
ماجرای مشکلات تأمین برق مشهد تا سالها پس از نصب موتور برق مظفرالدین شاه برقرار بود؛ اولاً بخش مهمی از خانههای شهر و حتی اماکن متبرکه لامپ نداشت و ثانیاً آنهایی که لامپ هم داشتند، همیشه از نعمت روشنایی برق برخوردار نبودند.
با وجود اینکه در سال ۱۲۸۱ خورشیدی، حاجامیر رضوی معروف به چراغبرقی دست به کار شد و یکی دو مولد برق جدید را در اطراف حرم مطهر نصب کرد و حتی چند سال پس از آن، بیبی شمسالدوله یک موتور برق ۱۱۵ اسب بخاری را وقف حرم مطهر کرد، اما باز هم این موتورها جوابگوی نیازهای آستان قدس و مردم شهر نبود؛ انرژی جدید طرفداران زیادی داشت و البته تأسیس کارخانهای که بتواند کار را راه بیندازد، سرمایه زیادی میخواست که طبعاً تهیه کردن آن از عهده افراد عادی خارج بود.
معضل دیگری که در آن روزها به جان مشترکان برق میافتاد و اعصابشان را مرتب داغان میکرد، مسئله قطعیهای مداوم برق بود. موتورهای تولید الکتریسیته نیازمند سرویسهای منظم بودند و البته زمانبندی درستی هم برای انجام این کار وجود نداشت؛ فکرش را بکنید که شما با کلی دردسر یک اشتراک برق گرفته و فک و فامیل را دعوت کرده باشید تا آن را به رُخشان بکشید، آن وقت وسط شام ناگهان برق برود و دیگر هم نیاید و بعد که اعتراض بکنید، به شما جواب بدهند: «داشتیم موتورها را سرویس و تعمیر میکردیم؛ خُب چیه؟! تعمیرات هم انجام ندهیم؟».
ورود جدی آستان قدس رضوی به مسئله تأمین برق
این وضعیت ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۳۱۴ خورشیدی، شرکتی با عنوان «شرکت نخریسی و برق خسروی» تأسیس شد؛ کجا؟ همین محلی که اکنون ساختمان قدیمی کارخانه نخریسی در خیابان فداییان اسلام مشهد قرار دارد. کارخانه را روی اراضی آستان قدس بنا کردند و بخش اعظم سهام آن هم متعلق به آستان بود.
در ابتدا قرار بود یک موتور برق در زمین ۵هزار و ۴۰۰ متری کارخانه نخریسی، انرژی مورد نیاز دستگاهها را تأمین کند، اما با تقویت این موتور و خرید ژنراتورهای دیگری که با سوخت زغال سنگ و ملاس چغندر کار میکرد، وضعیت تغییر کرد. در آن زمان کارخانه بیرون از محدوده شهری مشهد قرار داشت؛ به همین دلیل با کابلکشی گسترده، زمینه انتقال برق کارخانه خسروی به مشهد را فراهم کردند.
این اقدام که با حمایت آستان قدس عملی شد، مشکل قطعی آزاردهنده برق را تا حد زیادی مرتفع کرد. در دهه ۱۳۲۰ کارخانه برق خسروی کارش را خیلی توسعه داد.
ژنراتورهای زغال سنگی جایشان را به موتورهای گازوئیلی دادند که بازدهی بسیار بالاتری داشت.
با این حال جمعیت مشهد رو به رشد و تقاضا برای استفاده از انرژی برق رو به افزایش بود و این تمهیدات فقط یک مُسَکّن موقتی به حساب میآمد.
در سال ۱۳۳۱خورشیدی کارخانه نخریسی و برق خسروی که حالا با عنوان «کارخانه برق خسروی» شناخته میشد، یک مولد برق ۷۵۰ کیلوواتی خرید و به چهار مولد قبلی اضافه کرد تا شاید مشکل کمبود برق مشهد برطرف شود اما باز هم مدتی بعد، مشکلات به دلایلی که اشاره کردیم، دوباره آغاز شد.
اینجا بود که همکاری آستان قدس با شهرداری مشهد برای رفع نیاز به انرژی برق آغاز شد.
در سال ۱۳۳۶ خورشیدی شرکت برق خسروی با شهرداری مشهد تفاهمنامهای امضا کرد و با حمایت سازمان برنامه و بودجه، شرکت سهامی برق مشهد برای تأمین انرژی مورد نیاز شهر تأسیس شد و به تدریج فعالیت خود را به بیرون از شهر نیز گسترش داد.
مدتی بعد با افزایش ظرفیت تولید برق از ۲هزار و ۳۰۰ کیلووات به ۱۰ هزار کیلووات شرایط بسیار بهتر شد. کارخانه برق خسروی تا مدتها نقش مهمی در تأمین برق شهر مشهد داشت و بعدها با تأسیس نیروگاههای مُدرن از مدار خارج شد.امروزه کارخانه نخریسی خسروی هم دیگر در محل قبلی فعالیت نمیکند و این ساختمان قدیمی که شاهدی تاریخی بر نقش جدی آستان قدس در تأمین نیازهای ضروری مجاوران حرم رضوی و البته ایجاد اشتغال برای آنهاست، کاربری دیگری پیدا کرده است. اگر روزی فرصت شد قصه این کارخانه مهم و تأثیرگذار را هم برایتان تعریف میکنم.
نظر شما